Door onduidelijk woordgebruik van de wetgever wordt de rechter soms gedwongen tot het creëren van ficties in zijn uitspraak. En dat is een slechte zaak, betogen Jacobien van Dorp en Jeroen Kiewit want een fictie is per definitie in strijd met de werkelijkheid. “Ficties in het recht vergroten daarmee de afstand van het recht tot die werkelijkheid,” vinden de schrijvers in een blog op de website van het Montaigne Centrum voor Rechtsstaat en Rechtspleging.
Specifieke bewoordingen
Van Dorp en Kiewit zijn beiden universitair docent aan de Universiteit Utrecht. “In sommige situaties,” schrijven zij, “móet de rechter gebruik maken van specifieke bewoordingen in de wetgeving om zijn uitspraak te legitimeren – verantwoording aan de rechtsgemeenschap afleggen over het gevonden resultaat –, maar kán hij aan die woorden geen duidelijke, ondubbelzinnige, betekenis geven. In zulke situaties wordt de rechter door de wetgever gedwongen om een fictie te creëren. Hij dient immers zijn interpretatie te presenteren als een uitleg van de wettekst.”
Electriciteitsarrest
Het Electriciteitsarrest uit 1921 is volgens de auteurs een voorbeeld van het creëren van een fictie. Het gaat in deze zaak om een tandarts die met een breipen de elektriciteitsmeter gedurende een lange periode heeft stilgezet. Dit gebeurde steeds nadat de energiemeter door het gemeentelijk elektriciteitsbedrijf was gecontroleerd. Hierdoor werd de door de tandarts gebruikte elektrische energie niet geregistreerd op de meter. De cruciale vraag was of er sprake was van diefstal van elektrische energie, zoals bedoeld in artikel 310 van het Wetboek van Strafrecht (W.v.Sr.): “Hij die enig goed dat geheel of ten dele aan een ander toebehoort wegneemt, met het oogmerk om het zich wederrechtelijk toe te eigenen, wordt, als schuldig aan diefstal, gestraft met gevangenisstraf van ten hoogste vier jaren of geldboete van de vierde categorie.”
Vermogen beschermen
Diefstal? Ja, vond de Hoge Raad. Artikel 310 W.v.Sr. dient, zo stelt de Hoge Raad vast, het ‘vermogen van een ander te beschermen’. Elektrische energie heeft, zo vervolgt de Hoge Raad de redenering, ‘een zeker zelfstandig bestaan’ en vertegenwoordigt ‘een zekere waarde’. Dus concludeert de Hoge Raad dat er in casu sprake is van diefstal want niets wat de tandarts met elektrische energie deed, staat de kwalificatie van diefstal in de weg.
Maar advocaat-generaal Besier stelde zich op een ander standpunt. Volgens hem hebben de rechtbank en het hof het diefstalbegrip geweld aangedaan. ‘Diefstal’ diende volgens Besier eerst goed geïnterpreteerd te worden. Het draait volgens Besier in deze zaak om de vraag of elektrische energie gekwalificeerd kan worden als ‘enig goed’ dat ‘weggenomen’ kan worden. Voor de Hoge Raad blijkt het doorslaggevende criterium voor ‘enig goed’ te zijn dat het een vermogensobject betreft. Maar over ‘wegnemen’ wordt door de Hoge Raad niet expliciet gesproken. Er zou, volgens de Hoge Raad, sprake zijn van ‘toe-eigening’ door de tandarts op het moment dat hij elektrische apparatuur gebruikte zonder de meter te laten lopen. “Maar gebruiken is toch iets anders dan wegnemen?” stellen Van Dorp en Kiewit.
Niet-stoffelijke voorwerpen
Volgens Besier worden niet-stoffelijke voorwerpen met economische waarde zoals auteurs- en octrooirechten door andere wetsartikelen beschermd. “De vraag waar het in het Elektriciteitsarrest dus om zou moeten draaien is of elektrische energie een stoffelijk voorwerp is of niet,” stellen Van Dorp en Kiewit. “Er zijn voldoende redenen om aan te nemen dat dit niet het geval is.”
Ze verwijzen daarbij onder meer naar de noot van prof. B.M. Taverne bij het arrest. Die schreef dat de wetgever de rechter hier dwingt tot het uitspreken van een fictie en, zoals Taverne zegt: “Ficties verduisteren het inzicht in de werkelijkheid.” Het is volgens hem “de dure plicht van ieder die voelt voor de waarachtigheid en het vertrouwen der rechtspraak om den strijd tegen de ficties aan te binden.”
RuneScape-arrest
De Hoge Raad heeft lijn van het Elektriciteitsarrest tot op de dag van vandaag onverkort voortgezet. In het meer recente RuneScape-arrest wordt onder ‘wegnemen’ verstaan het door bedreiging van geweld door een dader achterlaten van een virtueel amulet in een computerspel, dat vervolgens door een andere dader in het computerspel werd opgepikt.
Door ficties te creëren wordt verhuld dat de werkelijkheid anders is, stellen Van Dorp en Kiewit. “Bovendien is een fictie immuun voor feitelijke kritiek.”
Uitkijken dus met ficties
