Niet is me duidelijk waarom deze roman zich bij me aandiende als een detective. Maar in niets lijkt dit boek op een klassieke Maigret, of Baantjer, en evenmin op een van de heerlijke legal thrillers van Klaas de Vries (de laatste: Moord Cruise). Hier geen slimme commissaris die een ingewikkelde misdaad moet oplossen. Justitia is een verhaal van een geheel andere orde.
Een hoogleraar Germanistiek, Adolf Winter, wordt door een zakenman doodgeschoten terwijl hij in een restaurant eet. Zijn hoofd komt terecht in het bord met een tournedos Rossini, rösti en bonen. De vermeende dader, dr. h.c. Isaak Kohler, volksvertegenwoordiger, vertrekt en laat het restaurant in verwarring achter. Hij wordt veroordeeld tot twintig jaar cel.
Kohler geeft een jonge, (nog) niet succesvolle advocaat, Spät, opdracht zijn zaak opnieuw te onderzoeken vanuit de veronderstelling dat een ander de moord heeft gepleegd. Spät moet dus niet de werkelijkheid onderzoeken, die staat al vast, maar een alternatief scenario. Kohler meent ook niet dat hij onschuldig is. Spät laat zich door een grote beloning over de streep trekken. Hij doet onderzoek en concludeert dat Kohler geen normaal motief had voor de moord; het zou alleen zijn verlangen zijn geweest om te voelen hoe het is en wat er met je gebeurt als je een moord hebt gepleegd. Het rollen van de ballen van het biljartspel, het spel zelf, dat intrigeerde Kohler. “…hij had gedood om te observeren, gemoord om de wetten te onderzoeken die aan de menselijke samenleving ten grondslag liggen” (p. 69).
Door Späts inspanningen wordt uiteindelijk Kohler vrijgesproken, een vrouw vermoord en pleegt een potentiële verdachte, die niet de dader is, zelfmoord. Spät heeft in dubbel opzicht de gerechtigheid verraden: door een zaak aan te nemen die het risico in zich zou dragen dat uiteindelijk een ander zou worden veroordeeld en de echte dader vrijgesproken en door daarvoor zijn oude patroon, een gevierd advocaat, bewijsstukken te geven. Volgens die patroon is een advocaat geen rechter, maar iemand die moet onderzoeken of de opgepakte persoon door justitie als schuldig of onschuldig mag worden beschouwd, of die nu schuldig was of niet. Hier heeft de jonge advocaat door toedoen van de oude advocaat ervoor gezorgd dat een schuldige wordt vrijgesproken én een onschuldige als dader te boek wordt gesteld die daarop zelfmoord pleegt. Spät gaat dus verder dan voor de belangen van de opgepakte op te komen, hij laat een ander, onschuldig, daarvoor opknopen. Daarmee overschrijdt hij een grens.
Huiveringwekkend
De structuur van het boek is veel gecompliceerder dan zojuist weergegeven. De mismaakte dochter van een rijke fabrikantenfamilie speelt een grote rol, evenals alcohol- en seksverslaving en hoererij. De hoofdpersoon, de verteller en de auteur lopen door elkaar heen. Het verhaal springt in de tijd naar voren en naar achter. Dat komt de leesbaarheid niet ten goede. Mooie beschrijvingen van het kantoor van Spät en die van het tuchthuis en de daar heersende sfeer, van een vervallen villa en het rijkdom uitademende huis van Kohler wisselen elkaar af. Dürrenmatt is een goede stilist. Soms lijkt het of zijn talent met hem op de loop gaat en mooie formuleringen het verhaal niet helderder maken.
Het meest belangwekkend, maar ook verwarrend en soms huiveringwekkend zijn de beschouwingen over gerechtigheid. Een politiecommandant zegt op enig moment dat schurkenstreken soms humaner zijn dan correctheden. Het komt erop neer dat uiteindelijk Spät de vrijgesproken moordenaar vermoordt en vervolgens zichzelf vermoordt, althans dat wordt gesuggereerd, maar aan het slot weersproken.
Het is een boeiende, niet gemakkelijk toegankelijke roman, geschreven vanuit begrip en kennis van de soms gecompliceerde menselijke ziel. Je zou eraan over kunnen houden dat wat op het eerste gezicht onrecht is, uiteindelijk toch recht kan zijn.
Geert Corstens is oud-president van de Hoge Raad.
