Anders dan elders wordt bij ons niet heel veel geschreven over rechterlijke ethiek. Wie weet is dit een goed teken, in de trant van: met de ethiek van Nederlandse rechters is (op een enkele uitschieter na) niet veel aan de hand. Inderdaad en ondanks de Toeslagenaffaire (genoemd in het boek) en te veel strafrechtelijke misslagen (komen niet aan de orde) is het publiek vertrouwen in de rechtspraak onverminderd groot (als weer wél uitgelegd).
Maar is dit vertrouwen gewettigd? Zonder meer, stellen Kwak en Venema, langs de volgende drie lijnen. Kernthema is integriteit, in attitude en in gedrag. De ‘gereedschapskist’ van ethische theorieën − Kantianisme, utilisme, deugdenethiek, existentialisme − dient ertoe die integriteit in de praktijk vorm te geven.
Nadere uitgangspunten voor rechters zijn (zie ook allerlei steeds officiëlere gedragscodes): onpartijdigheid, onafhankelijkheid (in ieder geval van andere staatsmachten), autonomie (ten opzichte van andere rechters), deskundigheid en professionaliteit. Het gaat niet om de persoon van de rechter maar om zijn rol, in een eerlijk proces als de kern van het hele gebeuren. Fair trial is de eigenlijke legitimatie van rechtspraak.
Materiële taak
Tot zover de hoofdzaken van het boek (er staat nog veel meer interessants in). Terug naar de titel: rechterlijk beroep? Zo ver zijn wij toch nog niet? In de machtenscheiding heeft de rechter een heel eigen ambt: niet het hoogste maar het laatste woord heeft hij in onenigheden over toepassing van de wet, gegeven de (nogal eens betwiste) feiten van het geval. Dit komt in het boek minder aan de orde, maar is intussen de eigenlijke grond van rechterlijke onpartijdigheid en onafhankelijkheid.
Ook verder komt de materiële taak van de rechter niet erg uit de verf. Fair trial moet tot iets dienen: tot toepassing van al dan niet nader uitgelegde rechtsregels op de eigenlijke feiten van het geval, zodanig dat partijen en andere betrokkenen daarmee uit de voeten kunnen. De gemiddelde rechtzoekende zal in juridische rituelen minder zijn geïnteresseerd dan in het resultaat: wie gelijk heeft moet dat ook kunnen krijgen.
Geef mij de feiten dan geef ik u het recht is dan ook een oer-adagium van goede rechtspraak (zo’n 90 procent van zaken in eerste aanleg gaan over betwiste feiten en niet over betwist recht). Maar tegen belangrijke ontwikkelingen als de waarheidsplicht van artikel 21 Rv. en de herziening van het burgerlijk bewijsrecht in laten Kwak en Venema het min of meer bij de lijdelijkheid van de rechter. En dat terwijl rechters echt nog wel iets kunnen leren van feitenvinding en beter begrip van forensisch deskundigen, ook in strafzaken.
Dit is een deel van het ethos, de professionele grondhouding van de rechter: je werk zo goed mogelijk doen, vanuit een scherp rolbewustzijn. Én op tijd, zodat rechtszoekenden er ook nog iets aan hebben. “Rechterlijke autonomie wordt bedreigd door automatisering en bureaucratie”, schrijven Kwak en Venema. Dan maar verder “met de ganzenveer”? Tijdigheid is een wezenlijk deel van alle professionele ethiek, maar komt in het boek niet echt aan de orde.
Anekdotisch rijk
Het boek is anekdotisch rijk − en daarom leerzaam als het gaat om de eigen wereld van rechters − maar niet erg strak. Verhoudingen van recht en ethiek worden niet scherp. Bijvoorbeeld: recht is de regels, maar die regelen niet alles, professionele ethiek is hoe je zo goed mogelijk omgaat met juridische mogelijkheden, ten gunste van materiële rechtsverwerkelijking. Iets voor een volgende druk?
Arie-Jan Kwak & Derk Venema, De integere rechter: ethiek en praktijk van het rechterlijk beroep, Boom juridisch
Hendrik Kaptein was universitair hoofddocent rechtsfilosofie aan de Universiteit Leiden.
