Volgens hoogleraar rechtspleging Marc de Werd slagen rechters er niet goed in aan de politiek en het publiek uit te leggen wat rechtspraak is, wat daarvoor nodig is en wat het mag kosten. Voor Mr. analyseert hij de KEI-problematiek en de rol van de derde staatsmacht in onze rechtsstaat.
Onder regie van de Raad voor de rechtspraak is het digitaliseringsproject KEI in de soep gelopen. De kosten liepen gierend uit de hand en er ligt vooralsnog … niets. Op verzoek van Mr. analyseert Marc de Werd, de nieuwe hoogleraar rechtspleging aan de Universiteit van Amsterdam hoe het zo ver heeft kunnen komen. Eerder analyseerden Philip Langbroek, hoogleraar rechtspleging en rechterlijke organisatie in Utrecht en Margreet Ahsmann, bijzonder hoogleraar rechtspleging in Leiden al deze kwestie.
Waardering
Marc de Werd, de nieuwe hoogleraar Rechtspleging aan de Universiteit van Amsterdam, zegt moeite te hebben met het ‘frame’ zoals dat wordt gepresenteerd. “Alsof sprake zou zijn van een diepe crisis in de Nederlandse rechtspraak. Dat is niet zo en we moeten het onszelf niet aanpraten. Onze rechtspraak functioneert over de hele linie inhoudelijk zonder meer goed.”
Klantwaarderingsonderzoeken onderstrepen dat, zegt hij: de waardering van repeat players (advocatuur, OM) voor de kwaliteit van rechtspraak is hoog. Het publiek vertrouwen in de rechtspraak is groot en neemt nog steeds toe. Ook wijst De Werd op de hoge inzet en loyaliteit van de medewerkers. “Te hoog soms, waardoor de rechtspraak wel eens roofbouw pleegt op de eigen mensen.” Tot slot wijst De Werd op de Rule of Law Index, waar Nederland jaar in jaar hoog op scoort. Deze index vergelijke onderwerpen als onafhankelijkheid, onpartijdigheid en integriteit.
Wel ziet hij ‘uiteraard’ dat er lokaal verschillen zijn tussen rechtsgebieden en gerechten wat de snelheid betreft. “Dat is zorgelijk. Maar het onderwerp staat hoog op de agenda. En ik zie ook dat er grote inhaalslagen zijn gemaakt.”
Kosten
Volgens De Werd slagen rechters er blijkbaar niet goed in aan de politiek en het publiek uit te leggen wat rechtspraak is, wat daarvoor nodig is en wat het mag kosten. “Rechtspraak is niet het louter toepassen van de wet. Rechters zijn geen beslismachines die je naar believen sneller of langzamer kan laten draaien. Er zijn veel factoren die ons werk steeds ingewikkelder maken.”
Zo is de rechtspraak ‘in hoge mate’ afhankelijk van internationale ontwikkelingen. Als voorbeeld noemt De Werd, tevens senior rechter in de Centrale Raad van Beroep, de brexit. “Als dat komend jaar een feit is gaat dat zeker juridisch-praktische problemen geven. We kunnen ons daar niet op voorbereiden omdat onduidelijk is of er een brexit-akkoord komt en zo ja, hoe dat eruit ziet. Wat we wel weten is dat Nederlandse rechters komend voorjaar al voor geheel nieuwe rechtsvragen komen staan. In douanezaken, sociale verzekeringszaken, handels- en strafzaken, asiel- en migratiezaken. Dat leidt ongetwijfeld tot tijdrovende prejudiciële vragen aan het Hof van Justitie van de EU. Dat betekent oponthoud in vergelijkbare zaken.”
Financiering
De Werd denkt dat de huidige wijze van financiering van de rechtspraak geen recht doet aan die complexiteit van rechtspraak. “Outputfinanciering veronderstelt een zekere voorspelbaarheid van de instroom en complexiteit van zaken. Nogmaals, rechtspreken doen we in een complexe omgeving, van internationale, technologische en economische factoren die in beweging zijn.”
“Aan rechtspraak in die complexe omgeving hangt een prijskaartje. Die prijs wordt mede door de politiek bepaald. Keer op keer wordt vanuit de rechtspraak benadrukt dat de kwaliteit in het gedrang komt. Is dat overdreven?” De Werd haalt het EU Justice Scoreboard 2018 erbij, een Europees vergelijkingsinstrument voor de rechterlijke organisaties van de 28 lidstaten. Nederland staat op de twintigste plaats op het onderwerp rechtspraakfinanciering procentueel gerelateerd aan het BNP en het aantal rechters per hoofd van de bevolking. “Dat lijkt mij een aanwijzing dat de zorgen uit de rechtspraak serieuzer moeten worden genomen dan tot nu toe gebeurt.”
Zorgelijk
Het gaat De Werd te ver om te zeggen dat de Raad voor de rechtspraak mislukt is. “De Raad is bedoeld als buffer tussen de politiek en de rechtspraak. Het lukt nog onvoldoende om die taak waar te maken. Deels door omstandigheden die buiten de Raad liggen.” De Werd noemt rechtsvergelijkende studies die in 1996 zijn gedaan naar soortgelijke instituten in Frankrijk, Duitsland en de VS. Zelf deed De Werd het Amerikaanse onderzoek. Daar kwamen onder andere deze bevindingen uit.
- “Het is van cruciaal belang dat de rechtspraak over een eigen begroting beschikt en daarin een wezenlijke stem heeft. Uiteraard gebeurt dat in een politieke context. Maar we mogen niet vergeten dat rechtspraak de derde staatsmacht is. De financiering van de rechtspraak raakt aan de kern van de rechtsstaat: de rechterlijke onafhankelijkheid. Enkele jaren geleden hebben rechters door middel van professionele standaarden vastgelegd wat minimaal nodig is voor kwalitatief goede rechtspraak. Nu alweer wordt geopperd om die standaarden hier en daar los te laten omdat er onvoldoende geld is. Dan gaat het bijvoorbeeld over de inzet van rechters-plaatsvervanger, die goedkoper zijn dan vaste rechters, maar waar we van vinden dat we daar omwille van de kwaliteit van onze beslissingen voorzichtiger mee moeten zijn. Rechtsstatelijk is het zorgelijk als keuzes zo uitpakken.
- De grens tussen het besturen van de rechtspraak en het rechterlijk domein moet goed worden bewaakt. Voorkomen moet worden dat – onder het mom van financiering en efficiency – de politiek oneigenlijke invloed uitoefent op de inhoud van rechtspraak.
- Zorg dat een Raad voor de rechtspraak intern voldoende draagvlak en gezag heeft. Een handicap is dat in Nederland de twee meest beeldbepalende hoogste rechters buiten de Raad vallen, namelijk de Hoge Raad en de Afdeling bestuursrechtspraak van de Raad van State. Dat helpt niet. Dat verzwakt je onderhandelingspositie ten opzichte van de twee andere staatsmachten.”
Wat we nu in Nederland zien is dus niet verrassend, vervolgt De Werd. “We lopen tegen problemen aan die voorzienbaar waren omdat zij ook elders hebben gespeeld of nog steeds spelen. Daar moeten we van leren.”
Hij is er ‘zeer op tegen’ als de combinatie financiering, bestuur en beheer van de rechtspraak weer zou terugkeren naar het ministerie. “Als de situatie in sommige EU-landen op dit moment iets laat zien dan is het dat de afstand tussen de rechtspraak en de politiek juist groter in plaats van kleiner moet worden. Kijk naar de ontwikkelingen in Polen, Hongarije, en Roemenië.”
Zelfvertrouwen
De Werd vindt dat het zelfvertrouwen van de rechtspraak als institutie in Nederland best iets groter mag worden. “Dat hoort bij een derde staatsmacht. Rechters staan in een staatsrechtelijke verhouding tot de twee andere staatsmachten. Er kunnen momenten zijn dat je nee moet zeggen. Dat is niet erg. Het hoort zelfs bij een systeem van machtenscheiding en checks and balances. Ook daarom lijkt het mij goed dat in Nederland een constitutioneel hof komt dat zich principieel uitspreekt over staatsrechtelijke vraagstukken.”
In zijn ogen schort het weleens aan een constitutioneelrechtelijke reflectie op de taak en de rol van de rechtspraak in onze democratische rechtsstaat. “De drie staatsmachten moeten daarover in gesprek gaan. De rechterlijke onafhankelijkheid – die mede afhangt van de mate waarin de beide andere staatsmacht de financiering van de rechtspraak meebepalen – behoort tot de vraagstukken waarover we veel principiëler moeten gaan nadenken. Die discussie mag in een rechtsstaat best scherp worden gevoerd.”
