In hun rapport onderscheiden de onderzoekers drie varianten van lekenrechtspraak:
- Juryrechtspraak, waarbij een groep burgers in één zaak over schuld of onschuld beslist.
- Lekenmagistraten, waarbij dezelfde groep burgers over een langere periode oordelen in diverse strafzaken.
- Gemengde panels, waarbij burgers en rechters samen in meerdere zaken beslissen over zowel schuld als strafmaat.
De onderzoekers deden literatuuronderzoek, voerden verdiepende studies uit in enkele Europese landen die met een vorm van lekenrechtspraak werken – België, Zweden, Engeland en Wales – en namen interviews af met Nederlandse burgers om hun mening over lekenrechtspraak te peilen. Het onderzoek is uitgevoerd naar aanleiding van een in 2022 door de Tweede Kamer aangenomen motie die werd ingediend door JA21-voorman Joost Eerdmans.
Gemengde gevoelens
Op basis van de interviews constateren de onderzoekers dat er “gemengde gevoelens” in Nederland heersen rondom het onderwerp lekenrechtspraak. Burgers denken zeer uiteenlopend over het onderwerp, waarbij vooral hun eigen ervaringen met justitie grote impact blijken te hebben op hun mening over lekenrechtspraak.
Burgers die, om welke reden dan ook, ontevreden zijn over het huidige systeem en daar geen vertrouwen in hebben, zijn over het algemeen voorstander van lekenrechtspraak. Maar andersom zien burgers die wél vertrouwen hebben in de huidige vorm van rechtspraak in Nederland juist geen voordelen. De onderzoekers concluderen dan ook dat de eventuele invoering van een vorm van lekenrechtspraak niet vanzelfsprekend tot meer vertrouwen in de rechtspraak en in justitie leidt.
Kosten
Lekenrechtspraak brengt een kostenreductie voor de rechtspraak met zich mee, zo luidt één van de andere conclusies in het rapport. Dit omdat er minder rechters nodig zijn om strafzaken te kunnen afwikkelen. Met lekenrechtspraak zouden bovendien bestaande achterstanden sneller kunnen worden weggewerkt.
Daar staat tegenover dat er elders binnen justitie juist extra kostenposten ontstaan wanneer lekenrechtspraak zou worden ingevoerd. Zo moeten jury’s of lekenrechters geselecteerd worden, moeten zij beveiligd worden en moeten er waarborgen tegen beïnvloeding van juryleden of lekenrechters worden ingeregeld. Dat brengt hoge eenmalige, maar zeker ook terugkerende kosten met zich mee. Of een vorm van lekenrechtspraak uiteindelijk dus financieel aantrekkelijk is, is zeer twijfelachtig.
Voor- en nadelen
De onderzoekers brengen nog meer voor- en nadelen van de verschillende vormen van lekenrechtspraak in kaart. Zo zou lekenrechtspraak meer begrip onder burgers voor de rechtspraak kunnen creëren. Ook zou het kunnen leiden tot begrijpelijkere vonnissen.
Als nadelen noemen de onderzoekers onder meer het gebrek aan deskundigheid onder een deel van de bevolking, wat zou kunnen leiden tot kwalitatief slechtere rechtspraak. Ook veroorzaakt lekenrechtspraak potentiële veiligheidsrisico’s voor betrokken burgers. Burgers die zouden worden opgeroepen om zitting te nemen in een jury, kunnen hier bovendien veel hinder van ondervinden in hun dagelijks leven.
Debat
Uiteindelijk is de afweging van alle voor- en nadelen “een politieke keuze”, zo stelt het WODC ter afronding van de publicatie van het rapport. “Hoewel er in Nederland meer steun is voor professionele rechtspraak dan lekenrechtspraak zijn er ook principiële argumenten om lekenrechtspraak wel in te voeren. De uitkomsten van dit onderzoek ondersteunen het debat hierover.”
