Hoe sneller de innovaties gaan, hoe belangrijker het is om bij de kernwaarden te blijven die achter de juridische norm liggen, vindt Madeleine de Cock Buning, voorzitter van het Commissariaat voor de media en hoogleraar auteurs- en mediarecht aan de Universiteit Utrecht. Ze werkt in een vakgebied waar de ontwikkelingen hard gaan. “De neiging bestaat om bij elke nieuwe uitvinding een nieuwe juridische regel op te tuigen. Pleisters plakken noem ik dat. Maar als je alleen maar pleisters plakt, bescherm je niet wat waardevol is en belemmer je innovatie.”
Wie is Madeleine de Cock Buning?
Madeleine de Cock Buning (1966) studeerde rechten aan de Universiteit van Amsterdam en promoveerde in 1998 op de beperkte houdbaarheid van technologiespecifieke regelgeving. Aansluitend werkte ze als advocaat bij De Brauw Blackstone Westbroek waar ze onder andere optrad voor beursgenoteerde ICT-ondernemingen als Google.
In 2007 werd ze benoemd tot hoogleraar auteurs- en mediarecht aan de Universiteit Utrecht. Daarnaast is De Cock Buning sinds 2009 lid van het college van het Commissariaat voor de Media en sinds 2013 voorzitter. Begin dit jaar werd ze benoemd tot voorzitter van de High Level Expert Group on Fake News and Online Disinformation, die in maart haar advies uitbracht aan de Europese Commissie.
Onlangs stapte ze op als waarnemend voorzitter van de raad van toezicht van het Stedelijk Museum in Amsterdam, na een rapport van de gemeente over de gang van zaken rond het vertrek van artistiek directeur Beatrix Ruf.
Begin juni is De Cock Buning benoemd tot parttime hoogleraar aan de European University Instituut School of Transnational Governance in Florence, Italië.
De Cock Buning heeft een zoon.
Begin dit jaar stond Madeleine de Cock Buning, als voorzitter van het Commissariaat voor de Media en hoogleraar auteurs- en mediarecht dagelijks bezig met nieuws, opeens zelf in het brandpunt van de belangstelling. Aanleiding was haar benoeming tot voorzitter van de High Level Expert Group on Fake News and Online Disinformation. Internetplatform GeenStijl bombardeerde haar prompt tot ‘de tsarina van nepnieuws’ .
“Ik heb wel even moeten slikken”, geeft De Cock Buning volmondig toe, “maar ik heb er veel van geleerd. Zonder dat ik nog maar iets had gezegd, gingen mensen ervan uit dat ik als voorzitter van de High Level Group wel voor censuur zou pleiten. Daarom werd ik zo hard aangevallen. Maar wie mij kent, weet dat ik nooit voor censuur zal zijn. Het vervelende was dat ik mij niet kon verweren, omdat ik moest wachten totdat wij als High Level Group ons advies zouden uitbrengen. En ondertussen werd er steeds meer onzin gepubliceerd. Ik heb toen geleerd dat er fake news over fake news kan zijn.”
Een van de misverstanden die bleven rondzingen was dat De Cock Buning voorzitter was van Stratcom, een Europese taskforce die lijsten samenstelde van media die nepnieuws zouden hebben verspreid. Op die lijsten stonden onder andere De Gelderlander en GeenStijl. “Ten eerste had ik met die club helemaal niets te maken en ten tweede vindt de High Level Group dit soort lijsten nou juist niet oké”, zegt De Cock Buning laconiek. “In ons advies, dat in maart uitkwam, staat dat de beste manier om fake news te bestrijden verdunning is met kwalitatief goede nieuwsbronnen. Dat wil zeggen dat er een groot aantal bronnen beschikbaar moet zijn dat een tegengeluid laat horen. Als mensen kunnen putten uit veel en diverse bronnen, wordt de kans kleiner dat ze worden meegezogen in een stroom van nepnieuws. Wij adviseren daarom journalisten te empoweren om hun werk goed te blijven kunnen doen. Hoe dat precies moet, van onderop of van bovenaf, dat is aan anderen, maar wij hebben als expertgroep de Europese Commissie wel geadviseerd om zwaar in te zetten op innovatieve mediaprojecten. Daarnaast vinden we dat staatssteun moet worden ingezet om de pluriformiteit van het aanbod te garanderen. Maar wel op een goede manier natuurlijk. Pluriforme en onafhankelijke media zijn een essentiële voorwaarde voor de democratische rechtstaat. Een overheid mag nooit bepalen wat het nieuws moet zijn, maar kan wel randvoorwaarden creëren waarbinnen de media kunnen floreren. Dat noemen wij in ons rapport diversity and sustainability van het medialandschap. Als je in een informatiebubbel zit en alleen maar nieuws tot je neemt dat past bij jouw voorkeuren, dan heeft fake news een veel grotere impact dan wanneer je je informatie uit veel verschillende bronnen haalt. Wij moeten er dus voor zorgen dat het aanbod divers blijft en dat mensen hun informatie uit verschillende bronnen blijven halen. We moeten investeren in mediawijsheid. Zo leren mensen omgaan met online informatie, en na te gaan of het klopt wat wordt beweerd. Desinformatie is dan veel minder effectief.”
Divers media-aanbod
Uit de Mediamonitor, die het Commissariaat voor de Media elk jaar uitbrengt, blijkt dat in Nederland de mediaconsumptie nog behoorlijk divers is, ook bij jongeren, en zeker vergeleken met andere landen. “Dat relativeert de hele discussie over nepnieuws”, vindt De Cock Buning, die zelf liever over desinformatie spreekt. “We hebben in Nederland van nature een heel divers media-aanbod, maar dat staat wel onder druk. De Ster-inkomens dalen, commerciële instellingen worstelen met hun inkomsten, er komen steeds meer fusies in het medialandschap en de regionale en lokale journalistiek heeft het moeilijk. Journalisten hebben steeds minder tijd hebben om hun feiten te checken, ze moeten steeds sneller steeds meer content leveren.” Innovatieve middelen zoals artificiële intelligentie (AI), zouden hier uitkomst kunnen bieden, voorspelt De Cock Buning. “Met behulp van AI kunnen bronnen worden gecheckt en kan informatie worden gescreend. Maar het kan ook andersom worden gebruikt, namelijk juist om desinformatie te produceren. Bekend voorbeeld is een filmpje van Barack Obama waarop hij statements lijkt te maken die totaal niet kunnen kloppen. Maar zijn lippen zijn zo gemanipuleerd dat je zou zweren dat hij het zegt.”
Pionieren
Technische ontwikkelingen hebben De Cock Buning altijd geïnteresseerd. Rechten lag niet meteen voor de hand; ze is de dochter van een beeldend kunstenares en een human resource manager. Maar nadat ze het boek In Cold Blood van de Amerikaanse schrijver Truman Capote had gelezen, koos ze bewust voor de rechtenstudie. “In het boek beschrijft Capote de gruwelijke moord op een rijk plattelandsgezin uit Kansas en de rechtszaak tegen twee moordenaars. Ik was gefascineerd door dit soort extreme normoverschrijding en de manier waarop wij daarop maatschappelijk reageren. Welke handelingen vinden we maatschappelijk acceptabel en waar maken we rechtsregels voor? En, vooral, wanneer zijn die effectief?”
Om zichzelf uit te dagen koos ze naast de reguliere studie voor een specialisatie informatica en recht. Ze leerde programmeren en doorgrondde de werking van de computer. Met die belangstelling liep ze op de troepen vooruit. In de tweede helft van de jaren tachtig had nog bijna niemand thuis een pc staan.
Haar bijzondere belangstelling voor het normstellend kader van het recht aan de ene en de informatisering aan de andere kant leidde uiteindelijk tot een promotie in 1998. Ze schreef een proefschrift over de (on)mogelijkheid om technologische veranderingen in het recht te vangen. “In die tijd liep het recht heel erg achter op de techniek”, vertelt ze. “We wisten niet eens of software als intellectuele eigendom beschermd zou gaan worden. Het was pionieren. We zochten naar bestaande regels die toegepast konden worden op totaal nieuwe technieken en dat zien we nu ook weer met de huidige ontwikkelingen als internet en big data. Dat maakt mijn vak zo leuk; de ontwikkelingen gaan zo snel dat geen jaar de hoorcolleges hetzelfde zijn. En hoe sneller de innovaties gaan, hoe belangrijker het is om bij de kernwaarden te blijven die achter de juridische norm liggen. De neiging bestaat om bij elke nieuwe uitvinding een nieuwe juridische regel op te tuigen. Pleisters plakken, noem ik dat. Maar als je alleen maar pleisters plakt, bescherm je niet wat waardevol is en belemmer je innovatie.”
Niet iedereen deelt haar mening op dit punt. Onlangs nog stelde het Europese Parlement bijvoorbeeld voor om rechtspersoonlijkheid toe te kennen aan robots. De Cock Buning noemt dat een vlucht naar voren. “Je moet uitkijken met dit soort ad hoc regelgeving. Omdat het aansprakelijkheidsrecht ten aanzien van nieuwe technieken nog niet helemaal is uitgekristalliseerd, voelt nu nog altijd een mens zich verantwoordelijk voor wat een robot doet. Denk aan de zelfsturende auto of aan vechtrobots in militaire situaties. Zodra je de robot rechtspersoonlijkheid geeft, kan iedereen zijn handen ervan aftrekken. Los daarvan: een rechtspersoon heeft per definitie eigen rechten en verplichtingen en moet dus ook een vermogen hebben.”
Cokesnuivende Dora
Hoewel er niet te snel naar nieuwe regelgeving moet worden gegrepen, staat het recht zelf nooit stil, stelt De Cock Buning. Ze verwijst naar het onderzoeksinstituut Renforce in Utrecht dat studie doet naar niveau en aard van doelmatige regelgeving; is zelfregulering effectief, hoe staat het met co-regulering, moet een regel nationale, Europese of wereldwijde gelding hebben?
“Het gaat uiteindelijk om de vraag wat effectief is”, zegt de hoogleraar. “Dat doen we ook als toezichthouder: welk instrument is het effectiefst om in te zetten?” Een goed voorbeeld van co-regulering is de manier waarop de bescherming van minderjarigen tegen schadelijke content wordt aangepakt in de nieuwe Europese Richtlijn voor Audiovisuele Mediadiensten. In Nederland doen we het al gedeeltelijk op die manier. De Cock Buning legt uit: “Als sprake is van ernstige schade, dan treden we op, en delen we boetes uit. Onlangs nog gaf de rechter ons gelijk, omdat we een aanbieder hadden beboet die online ernstig schadelijke beelden aanbood van verkrachtingsporno, zonder enige afscherming. Dat kan niet. Er staan ook video’s online van Dora – dat is een tekenfilmfiguur − die coke snuift. Is dat ernstige schade? Nee, zeggen wij, maar het is wel schadelijk voor kinderen om daarmee opeens geconfronteerd te worden. In zo’n geval doen wij een beroep op marktpartijen zelf om dit soort dingen in de gaten te houden en actie te ondernemen.”
De Kijkwijzer waarschuwt voor seksuele of gewelddadige content. Zo’n systeem zou eigenlijk in heel Europa moeten gelden, vindt De Cock Buning. Moeilijkheid is dat de Europese culturen nogal verschillen. House of Cards wordt in het Verenigd Koninkrijk bijvoorbeeld voor de leeftijdscategorie van 18+ geschikt bevonden en in Nederland al voor 16+. De Britten zijn beduchter voor blote borsten en billen. Om de harmonisatie in dit soort gevallen een handje te helpen, kan opnieuw de techniek uitkomst bieden; software kan zodanig worden geprogrammeerd dat het aangeeft wat zich in de content bevindt en per land kan bepalen welke leeftijdscategorie daarbij hoort. “Uiteindelijk wil je natuurlijk een Europees systeem hebben, want anders wordt het zo lek als een mandje”, stelt De Cock Buning. “Het is voor aanbieders die content over de landsgrenzen aanbieden ook niet te doen als ze in elk land door een andere hoepel moeten springen.”
Politiek
Politieke ontwikkelingen in sommige Europese landen maken het er niet eenvoudiger op. De Europese organisatie waarin alle mediatoezichthouders zijn vertegenwoordigd – ERGA − hoorde bijvoorbeeld in 2017 dat de Poolse toezichthouder een boete van omgerekend zo’n 225.000 euro wilde uitdelen aan een omroep, vanwege een reportage over protesten tegen de Poolse regering. Het argument was dat de documentaire nepnieuws zou bevatten. “De media in Europa staan of vallen bij onafhankelijke toezichthouders”, zegt De Cock Buning stellig. “Daarom hebben we als ERGA om uitleg gevraagd en uiteindelijk is de boete ingetrokken. Een toezichthouder mag zich nooit op die manier met de inhoud van programma’s bemoeien of politiek onder druk worden gezet. Daar moeten we heel streng in zijn.”
Het Commissariaat bemoeit zich niet met de inhoud van programma’s. Tegelijk heeft het Commissariaat de doelstelling om jongeren onder de zestien jaar te beschermen tegen ernstige schade die content kan veroorzaken. Onlangs bleek dat een publieke zender een programma heeft uitgezonden over zwangere tienermeisjes. Zij zijn daarbij niet goed begeleid, wat hun schade heeft berokkend. Kunt u daar niets tegen doen?
“Wij willen als Commissariaat niet treden in de inhoud van programma’s, want dat zou richting censuur gaan. We hebben de wettelijke bevoegdheid daartoe ook niet – en dat is maar goed ook. We zijn een keer gewaarschuwd door een psycholoog die vertelde dat een meisje dat leed aan anorexia door een programmamaker was afgewezen, omdat ze niet dun genoeg zou zijn. Vervolgens viel dat meisje nog verder af om maar aan dat programma mee te mogen doen. Dat is natuurlijk heel schadelijk voor dat meisje, maar wij kunnen daar niks aan doen. Wij zijn verantwoordelijkheid voor schadelijkheid voor kijkers, maar niet voor de mensen die eraan meedoen. Als we klachten krijgen over hatespeech of discriminatie, verwijzen we naar het Openbaar Ministerie. Maar die tienermoeders, dat is echt iets voor de omroep zelf. We willen niet buiten onze bevoegdheid treden.”
“De sector heeft een eigen verantwoordelijkheid. We houden bijvoorbeeld ook toezicht op Netflix. Daar was een serie over zelfmoord te zien. Wij zijn toen met Netflix in gesprek gegaan en ze laten nu aan het begin van die serie acteurs aan het woord die kijkers van tevoren waarschuwen. Dat beïnvloedt het frame waarmee kinderen kijken. Helpt het? Dat weet ik niet. Maar het is wel een manier om verantwoordelijkheid nemen.”
Vloggers
Als advocaat trad De Cock Buning onder andere op voor bekende zoekmachines en video sharing platforms. Als voorzitter van het Commissariaat voor de Media volgt ze inmiddels zulke online platforms als Google en Facebook kritisch. Zij bepalen immers in toenemende mate onze nieuwsvoorziening en creëren door hun algoritmes al snel een op de gebruiker toegesneden (en daardoor eenzijdige) informatiebubbel. Een toezichthouder die de onafhankelijkheid, pluriformiteit en toegankelijkheid van het media-aanbod wil beschermen, is daarop alert. “Pluriformiteit heeft twee kanten”, legt de voorzitter uit. “De ene kant van de pluriformiteit heeft betrekking op de vraagzijde. Daar bestaat het risico van door algoritmes veroorzaakte informatiebubbels. Het Commissariaat houdt de diversiteit van onze informatieconsumptie in de gaten om zo tijdig te kunnen signaleren wanneer te veel Nederlanders in een informatiebubbel leven. Aan de aanbodkant betekent pluriformiteit dat je voldoende verschillende aanbieders moet hebben en dat je een eerlijk speelveld moet creëren, opdat ‘kleinere’ media niet onder de voet worden gelopen. Een voorbeeld zijn de vloggers op Youtube. Vloggers vallen nog niet onder de bestaande regelgeving en hoeven dus niet op grond van de Mediawet duidelijk te maken of iets reclame is of redactioneel. Dat leidt ertoe dat een deel van de advertentiemarkt zich verplaatst, waardoor traditionele media inkomsten mislopen. We zijn het gesprek aangegaan met bekende vloggers als Saske en dat levert resultaat op. Steeds meer vloggers houden zich aan de social code om transparant te zijn over reclame, omdat hun reputatie op het spel staat. Reputatie is een prachtig instrument voor zelfregulatie. Als de richtlijn audiovisuele media eenmaal is ingevoerd, vallen vloggers ook onder ons toezicht, maar tot die tijd kunnen zij zelf de temperatuur van het badwater bepalen en bekijken welke norm werkbaar is. Dat is onze manier van werken en dat is juridische innovatie; eerst kijken wat effectief is.”
Evenwicht
Het gaat er uiteindelijk om een evenwicht te behouden tussen innovatie enerzijds en consumentenbescherming anderzijds, benadrukt De Cock Buning. “Artificiële intelligentie en autonome systemen zullen steeds belangrijker worden, geen rechtsregel die dat tegenhoudt. En daar is ook helemaal niets mis mee. Integendeel: artificiële intelligentie biedt prachtige kansen voor ons allemaal. Bij het Centrum voor Intellectueel Eigendomsrecht onderzoeken we bijvoorbeeld wat er moet gebeuren met uitvindingen en creaties door robots, welke gevolgen AI heeft voor het auteursrecht, het arbeidsrecht, het aansprakelijkheidsrecht… Innovatie en bescherming moeten in evenwicht zijn. Want als consumenten onvoldoende bescherming ervaren, zullen ze de innovatie veel minder enthousiast omarmen.”
