Abortusuitspraak uit VS laat negatieve gevolgen van rechterlijk activisme zien
In de Verenigde Staten is er grote verontwaardiging over een uitgelekte uitspraak van de US Supreme Court (SCOTUS). Daarin zou Roe v. Wade worden overruled, een arrest dat het recht op abortus tot grondwettelijk recht maakte. Het recht op abortus vervalt dan als grondrecht en laat zien hoe rechterlijk activisme ook negatieve gevolgen kan hebben en waarom artikel 120 van de Nederlandse grondwet zo belangrijk is.
Roe v. Wade en rechterlijk activisme
Eerst even stil staan bij Roe v. Wade. Tot dit arrest was abortuswetgeving een aangelegenheid van de staten. Dat betekent dus dat een staat in grote mate zelf kon beslissen of abortus werd toegestaan of niet. In New York was het al vóór het arrest legaal om abortus te plegen. In Texas niet. En juist in Texas was het waar Roe, een fictieve naam voor Norma McCorvey, een abortus wilde plegen. De zaak belandde bij de Supreme Court die besliste dat het recht op abortus kon worden gelezen in het recht op privacy en daarmee dus een recht was beschermd door de Amerikaanse grondwet. Voortaan konden staten dus niet meer beslissen of ze wel of geen abortus toelieten: het was een grondwettelijk recht alhoewel het geen absoluut recht was.
Wat heeft dit te maken met rechterlijk activisme? Met rechterlijk activisme wordt doorgaans bedoeld dat de rechter via interpretatiemethoden het recht zo interpreteert dat er een wenselijke maatschappelijke uitkomst ontstaat, ook al was het recht niet zo bedoeld. De rechter gaat dus op de stoel van de wetgever of politiek zitten.
Roe v. Wade is een primair voorbeeld van rechterlijk activisme. Het recht op abortus stond nergens in de Amerikaanse grondwet. De Supreme Court legde het recht op abortus uit als een uitwerking van het recht op privacy, dat zelf ook weer werd afgeleid uit onder andere de negende en veertiende amendementen van de Amerikaanse grondwet. Met andere woorden het recht op abortus werd via interpretatiemethoden gecreëerd.
Maar net zoals de destijdse Supreme Court het recht op abortus kon creëren via interpretatiemethoden, kan de huidige Supreme Court dat recht ook weer afschaffen. En dat is wat de Supreme Court momenteel lijkt te doen in het gelekte stuk. Daarin wordt de situatie van vóór Roe v. Wade gecreëerd: staten mogen in essentie zelf weer beslissen of ze abortus toelaten of niet. Grondwettelijke bescherming vervalt.
Rechterlijk toetsingsverbod
Als je het recht op abortus waardeert, toont de uitgelekte uitspraak aan dat rechterlijk activisme ook kan leiden tot negatieve maatschappelijke uitkomsten. En dat is het fundamenteel probleem van rechterlijk activisme. Het is heel mooi wanneer het leidt tot een sociale uitkomst waar jij achter staat, maar enorm pijnlijk wanneer het leidt tot een voor jou ongewenste uitkomst.
De Nederlandse Grondwet heeft een perfecte oplossing tegen (ongewenst) rechterlijk activisme: artikel 120 van de Grondwet. Dit artikel verbiedt de rechter om wetten in formele zin te toetsen aan de Grondwet. Rechterlijk activisme wordt daardoor stevig beperkt omdat het niet de rechter maar de wetgever is die een primaire rol heeft in wat een (grond)recht inhoudelijk betekent. De rechter krijgt zo een zeer terughoudende rol en kan alleen bij ernstige misstanden een wet buiten toepassing stellen, namelijk wanneer die in strijd is met internationaalrechtelijke verdragen zoals het Europees Verdrag voor de Rechten van de Mens. Vanuit een democratische opvatting is het primaat van de politiek zeer te begrijpen. In een democratische rechtsstaat horen de voornaamste beslissingen over wat wel of niet een recht is democratische legitimiteit te hebben. Wat men een recht vindt verschilt namelijk per tijdsgeest. Dertig jaar geleden zou abortus misschien minder geaccepteerd zijn dan nu, terwijl een rechter er theoretisch langer dan dertig jaar kan zitten en dus nog steeds de oude opvattingen kan doordrukken. In een democratie zal het recht echter de huidige tijdsgeest reflecteren omdat oude opvattingen eruit kunnen worden gestemd. Het rechterlijk toetsingsverbod van artikel 120 Grondwet bevordert dus de actualisering van (grond)rechten door de vraag wat beschermde rechten moeten zijn primair over te laten aan de democratie.
We leren in de rechtenstudie om rechtsvergelijkingen te doen. Vaak gaat het dan om wat Nederland van andere rechtssystemen kan leren. Het rechterlijk toetsingsverbod is een voorbeeld van wat andere landen van ons kunnen leren.
