Het tonen van beelden in strafrechtszaken heeft een toegevoegde waarde. In de rechtszaal neemt het gebruik van beeldmateriaal steeds meer toe. Wel bestaat bij betrokkenen de vrees dat beelden emoties bij rechters oproepen die de besluitvorming op een oneigenlijke manier kunnen beïnvloeden, maar volgens anderen geldt hetzelfde voor zeer levendig taalgebruik. Mr. deed een rondgang langs voorstanders en sceptici.
Hoogleraar taal en communicatie Paul van den Hoven (Universiteit van Tilburg) stelt in zijn oratie van afgelopen vrijdag dat beelden in een rechtszaak niet anders functioneren dan taal. Beeldmateriaal heeft vooral een aanvullende werking. Het idee dat beeld het woord verdringt, is volgens hem een verkeerde voorstelling van zaken. Van den Hoven: “Het gaat om twee belangrijke punten. Is met het geschreven woord alles onder controle zoals wel wordt beweerd en is de vrees dat beelden leiden tot ongewenste beïnvloeding van de rechter terecht? Ik denk dat de vrees terecht is, maar dat woorden op dezelfde manier kunnen beïnvloeden. Men verwijst vaak naar een Canadees onderzoek waarin de ene helft van de juryleden geschreven informatie kreeg en de andere helft ook gruwelijke foto’s van het lijk kreeg te zien. Van deze laatste helft achtte een groter deel de verdachte schuldig dan de andere helft die de foto’s niet hebben gezien. Er is dus een relatie tussen het besluit en de foto’s, daarom is er soms wat huiver voor het gebruik van beelden. Men vergeet of weet niet dat uit een ander onderzoek is gebleken dat levendig taalgebruik leidt tot zwaardere straffen. Een echte beschrijving van het lijk zou dus waarschijnlijk tot hetzelfde oordeel hebben geleid. In het Canadese onderzoek is beeld nooit met woord vergeleken. Ik geloof er dus niets van dat met het geschreven woord alles onder controle is, ook taal beïnvloedt onze rechters.” Volgens de hoogleraar zijn beeld en tekst niet zo duidelijk van elkaar te onderscheiden. Bij het zien of horen van een tekst heeft iedereen daar gelijk een beeld bij. Andersom zet ons brein beelden om in een vooral tekstuele samenvatting.
Storytelling
Bart Stapert, advocaat bij Böhler Franken Koppe Wijngaarden en strafadvocaat in New Orleans, is het met Van den Hoven eens: “Taal en beeld zijn inderdaad niet zo duidelijk te onderscheiden. Ook met taal kan beeldend worden beschreven. Het vergt alleen wel een kwaliteit van advocaten die ik in het Nederlandse strafrecht tot nu toe weinig heb gezien, het vermogen tot ‘storytelling’. Het recht, zeker het strafrecht, bestaat uit verhalen. Feiten zijn niet meer dan onderdelen van een verhaal, met een plot, verschillende karakters, en een (vaak slecht) einde. Wat is er gebeurd, wie deed wat en waarom? In belangrijke zaken bestaan er twee of zelfs meer verhalen, meestal onderling tegenstrijdig. Om een verhaal goed te vertellen moet je daarom niet alleen de feiten door en door kennen en kunnen verwerken, je moet ook de luisteraar inschatten en kunnen meenemen in je redenering. De rechters moeten als het ware in de schoenen van de cliënt (of slachtoffer) meelopen, zodat ze kunnen begrijpen hoe en waarom iemand heeft gereageerd. Dat is letterlijk een kunst die maar weinig advocaten gegeven is. Beeldmateriaal kan helpen en kan zelfs een zeker gebrek aan verhalend vermogen verhullen of compenseren.”
“We zijn gewend om de werkelijkheid in een mal te stoppen, zodat het een juridische werkelijkheid vormt. Hierdoor verkleinen we de perceptie van wat er daadwerkelijk is gebeurd. De rechter zou juist zo rijk mogelijk moeten worden bejegend. Het gebruik van beeldmateriaal kan daartoe bijdragen”, aldus Jaap Bakker (advocaat en filmmaker). In het strafproces is het de rol van de advocaat om iets op een bepaalde manier aan het licht te brengen. Alleen hoe zorg je ervoor dat elke procespartij precies dezelfde gedachten vormt op basis van het dossier? Bakker: “Woorden kunnen verschillende beelden bij mensen doen ontstaan. Beelden kunnen juist zorgen voor verduidelijking van het dossier, een bijdrage leveren aan het debat in de rechtszaal en samenvattend de visie van een partij weergeven. Dat leidt tot een ‘shortcut to understanding’ en zegt soms meer dan woorden.” Het gebruik van beelden heeft volgens de advocaat twee doeleinden: het aanvullen van informatie en het versterken en verbeteren van presentatie bijvoorbeeld door middel van reconstructies en powerpoints. “Beeldmateriaal creëert een rijker beeld voor de rechter, maar kan net als tekst ook emoties oproepen die de besluitvorming mogelijk manipuleren.”
Manipulatie rechter
Hoogleraar Van den Hoven: “Er is alle reden om aan te nemen dat allerlei soorten informatie invloed hebben op de rechterlijke besluitvorming, dus ook dat van beeld (en geluid). En hoe professioneel onze goed opgeleide rechters ook zijn, het zijn mensen. Mensen nemen besluiten op een veelheid van gronden, maar dat is nog geen reden voor zorg over de toename van beeldgebruik.”
Bakker: “We denken namelijk dat woorden vrij neutraal zijn, maar ook die kunnen door iedereen anders worden geïnterpreteerd. Alles is een vorm van manipulatie en het is aan de rechter om hier objectief over te oordelen. Ik voorzie geen grote problemen als door een partij duidelijk aan de rechter wordt uitgelegd waarom het tonen van beeldmateriaal nodig is en dus de rechter helpt om een rechtvaardige beslissing te nemen. Daarnaast zullen rechters moeten worden opgeleid hoe zij het beste met beeldmateriaal om kunnen gaan.”
SSR is positief
Ook Rosa Jansen, voorzitter van het College van Bestuur van SSR (opleidingsinstituut van de rechterlijke organisatie), is positief gestemd: “Ik ben een voorstander van het gebruik van beeldmateriaal bij strafprocessen. We worden opgevoed met beelden en we moeten in de rechtszaal niet achterblijven op de maatschappelijke ontwikkelingen. Het gevaar dat het anders zou uitwerken dan taal zie ik niet zo zeer. Het zou juist een verrijking kunnen zijn. Officieren van Justitie maken hier ook al een tijd gebruik van. Ik zie eigenlijk alleen maar voordelen. Dat wil niet zeggen dat er niets verandert. Daarom zullen we er in de opleiding aandacht aan besteden. We moeten ervan bewust zijn wat het voor het bewijsmateriaal precies betekent. Wat is bijvoorbeeld de bewijswaarde van een filmpje waarin veel getuigen hun woord doen? En wat probeert de partij met het tonen van beelden na te jagen? Maar een rechter met een beetje ervaring moet dit allemaal wel aan kunnen.”
Regels?
Advocaat Jaap Bakker: “Al eeuwenlang is het in de rechtszaal de cultuur om te stoeien met woorden. We moeten ons niet blindstaren op de almacht van het woord. Beeld is een zegen voor de kwaliteit van het (straf)proces. Steeds meer zullen beelden worden getoond en we zullen uitglijers maken, maar ook de waarde ervan ontdekken. Het is niet alleen modern, we hebben er ook echt wat aan. Het helpt echter niet in alle zaken bijvoorbeeld als deze overduidelijk zijn. Protocollen moeten daarom worden opgesteld over wanneer en op welke wijze beeld in een procedure toelaatbaar is. Het zal door een partij tijdig moeten worden aangekondigd en het mag niet leiden tot vertraging van de zitting door bijvoorbeeld technische mankementen. Daar komt dus een stuk professionaliteit bij kijken.”
Rosa Jansen ziet niet zo veel in extra regels: “Ik denk dat rechters er nu ook wel goed mee uit de voeten kunnen. Een advocaat zou inderdaad wel het beste van te voren kunnen aankondigen dat hij beeldmateriaal wil gebruiken, zodat hij niemand ermee overvalt en dat technische voorzieningen geregeld zijn. Sommige pleidooien zijn heel lang en oersaai en dan zijn beelden een welkome afwisseling.”
