Tijdens een zitting van de raadkamer van de Haagse rechtbank deelde op 22 juli 2009 een der rechters iets interessants mede. In gevallen waar een rapportage van een psycholoog en/of psychiater in de ogen van de rechter geïndiceerd zou zijn wordt “standaard” bij een eventuele schorsing opgenomen dat een verdachte mee dient te werken aan de totstandkoming van de bewuste rapportage. Voor de client die ik op dat moment bijstond geen vuiltje aan de lucht. Bij een schorsing wil hij dat juist graag.
De kennelijke standaardregel roept wel een aantal principiële vragen op. Het is terecht een belangrijk beginsel dat een verdachte niet hoeft mee te werken aan zijn eigen veroordeling. Het lijkt geen gekke gedachtesprong om te denken dat dat ook betekent dat een verdachte niet actief hoeft mee te werken aan de de oplegging van een bepaalde straf of maatregel. Mede in dit licht zou kunnen worden bezien het feit dat een verdachte normaal gesproken niet kan worden gedwongen zijn medewerking te verlenen aan de totstandkoming van een psychologische of psychiatrische rapportage. Wanneer een verdachte hier wel aan meewerkt kan dit verstrekkende gevolgen hebben. De verdediging zal zich met de client steeds weer de vraag moeten stellen of een tbs-advies kan worden uitgesloten en zo nee of dat dan betekent dat niet moet worden meegewerkt. Een dergelijke weigerachtige verdachte zal weliswaar toch tbs aan zijn broek kunnen krijgen, maar dat gebeurt niet snel. De rechter zal om tbs op te kunnen leggen moeten vaststellen dat de verdachte tijdens het plegen van het delict een gebrekkige ontwikkeling of ziekelijk stoornis van de geestvermogens had. Zonder deskundigenrapportage zal dit niet eenvoudig zijn. De rechter blijft tenslotte jurist en is geen gedragswetenschapper.
Hoewel tbs een mooi stelsel is, wanneer het tenminste goed wordt uitgevoerd, is het vooruitzicht van die maatregel niet iets waar veel verdachten warm voor lopen. Jaren geleden was de gemiddelde duur van tbs 5 jaar. Inmiddels is dat opgelopen tot 7,5 jaar. Als ook overigens aan clienten wordt uitgelegd hoe het er heden ten dage in tbs aan toegaat, is de reactie niet zelden:”dan ga ik wel gewoon zitten. Dan weet ik tenminste wanneer ik vrij ben”. Er zijn op een groot aantal punten kritiek te leveren op de huidige uitvoering van de maatregel, maar een van de belangrijkste dingen is de onzekerheid hoe lang tbs duurt. Voor ongeveer 20 procent van de tbs-ers lijkt het zelfs levenslange opsluiting op long stay afdelingen te betekenen. Kortom: het devies is dat verdachten en advocaten op zijn minst goed moeten nadenken over de vraag of ze wel of niet moeten meewerken aan de rapportages.
Doordat het kennelijk in de Haagse rechtbank regel is om verdachten die in de genoemde situatie geschorst worden dwingend als voorwaarde mee te geven dat ze moeten meewerken aan de totstandkoming van gedragkundige rapporten wordt een onmiskenbare druk op ze uitgeoefend:”als je niet meewerkt kom je weer vast te zitten”. En ja, wie wil er nu niet vrij komen. Sommigen van mijn clienten bij wie ik eerder inderdaad dergelijke voorwaarden zag vonden dat er sprake was van chantage. Of ik dat niet ook vond? Een volmondig “nee” kreeg ik er dan niet uit. Moeten ze toegeven aan de druk? Tsja, dat zal per situatie apart moeten worden beoordeeld, maar zeker niet in alle gevallen. Zoals betoogd kan het wel meewerken aan contacten met de zielenknijper leiden tot levenslange opsluiting. Hoewel er situaties zijn waarin verdediging en verdachten niet onoverkomelijke problemen hebben met de werkwijze van de Haagse rechtbank ben ik vooralsnog van oordeel dat de rechter niet toelaatbare druk uitoefent op verdachten als werkelijk standaard als schorsingsvoorwaarde wordt bepaald dat meegewerkt wordt aan deskundigenrapportages. Mogelijk zal zulks zelfs in strijd kunnen komen met het recht op een eerlijk proces zoals dat onder andere voortvloeit uit artikel 6 van het EVRM. Ook aan deze bepaling valt het beginsel te ontlenen dat verdachten niet hoeven mee te werken aan hun eigen veroordeling.
