De uitgangspunten van duurzaamheid en maatschappelijk verantwoord ondernemen (MVO), die de ontwikkeling in de samenleving steeds sterker zijn gaan beheersen, hebben vooralsnog geen vat gekregen op de juridische sector. Dat is verwonderlijk, omdat de rechtspleging een sturend mechanisme is, dat rechtstreeks de kwaliteit van de samenleving (de maatschappelijke ‘ecologie’) beïnvloedt. Rechtspraak is een machtsinstituut. Iedere rechterlijke beslissing of interventie brengt per definitie verandering teweeg in de samenleving. Maar komen die veranderingen wel ten goede aan de kwaliteit van de samenleving? Rechters zijn niet verantwoordelijk voor de maatschappelijke gevolgen van hun uitspraken en interventies. Ons rechtsstelsel kent geen bepaling dat rechterlijke uitspraken de kwaliteit van de samenleving moeten verbeteren en deze niet nadelig mogen beïnvloeden. Toch zijn er sterke argumenten voor te vinden. In een democratische samenleving wordt staatsmacht toegekend aan staatsorganen met het vanzelfsprekende doel dat de uitoefening van die macht dienstbaar en bevorderlijk is voor de samenleving. Daarom passen duurzaamheidscriteria bij uitstek bij de rechtspleging. In feite hebben deze criteria al decennia lang gestaag grip gekregen op de ontwikkelingen in de rechtspleging. Enkele voorbeelden daarvan zijn de sterke promotie van mediation door de rechtspraak, de rechterlijke schikkingspraktijk in de Comparitie na conclusie van Antwoord, diversie in het strafrecht en de Nieuwe Zaaksbehandeling in het bestuursrecht. Al deze initiatieven zijn gericht op het genereren van oplossingen die gunstiger zijn voor onderlinge verhoudingen. Duurzaamheid speelt dus in feite reeds decennia lang een belangrijke rol in de rechtspleging, ook al is duurzaamheid vooralsnog nergens in het systeem verankerd. Ik denk dat hierin – het niet verankerd zijn van principes van duurzaamheid en MVO in de rechtspraak – de oorzaak te vinden is van de voortdurende onvrede die er in de samenleving jegens de rechtspraak bestaat: het is de burger niet duidelijk wat de rechtspraak toevoegt aan de kwaliteit van de samenleving. De samenleving mag toch verwachten dat de rechtsmacht, die aan de rechtspraak is toegekend, zó wordt ingezet dat de samenleving daar structureel beter van wordt. En zulke goede resultaten moet de rechtspraak toch aan iedereen duidelijk kunnen maken? Dat is transparantie. Dat is waar de burger recht op heeft. En dat is wat de samenleving nu van de rechtspraak verwacht en verlangt. Deze onvrede blijft net zo lang totdat de rechtspraak zichzelf op de voor de burger overtuigende manier transparant maakt. Daar heeft de rechtspraak nog geen vorm voor gevonden. Duurzaamheid en MVO bieden bruikbare aanknopingspunten voor rechtspraakvernieuwing en nieuw elan in de rechtspraak. Op dit moment leidt rechtspraak nog regelmatig tot verslechtering van verhoudingen, escalatie van conflicten en verlies van respect van procespartijen voor elkaar. Komen daar gerechtelijke dwalingen bij, dan is het hek van de dam bereikt. Hier ligt naar mijn mening de oorzaak van de impasse waarin de rechtspraak terecht is gekomen. Adoptie van principes van duurzaamheid en MVO zullen daar structureel verandering in kunnen brengen.
In mijn onlangs in Tijdschrift voor Herstelrecht (2012, nr 4) gepubliceerde artikel ‘Duurzame rechtspleging – Doorlichten van conflictoplossingssystemen op duurzaamheid, en: hoe komt herstelrecht uit de bus?’ vergeleek ik de ‘organisatieculturen’ van mediation, het tegenspraakmodel in onze rechtspraak en het systeem van de innovatieve Amerikaanse problem-solving courts, met elkaar en met een statistisch ‘ideaal profiel’. Moderne assessments uit de wereld van organisatie- en leiderschapsontwikkeling bleken bij uitstek toepasbaar op de rechtspraak. Testresultaten, gebaseerd zijn op standaard vragenlijsten waar statistieken aan verbonden zijn, blijken inzicht te kunnen geven op de mate waarin de organisatiecultuur van verschillende vormen van rechtspraak en geschilbeslechting bijdragen aan constructieve oplossingen. Het tegenspraakmodel van de gewone rechtspraak blijkt geen duurzaam systeem te zijn. Analyse van de assessmentresultaten wijst ook uit hoe rechtspraak moet veranderen om duurzaam te worden.
Uitgever Boom/Lemma van het Tijdschrift voor Herstelrecht verleende toestemming mijn artikel via Internet beschikbaar te stellen. Met dank aan de uitgever is het artikel te downloaden vanaf mijn website onder Publicaties via de link of rechtstreeks met de link.
