In het komende nummer van het Tijdschrift voor Herstelrecht dat tegen kerstmis zal uitkomen staat een uitgebreid artikel van mij over duurzame rechtspleging. Dit is rechtspleging die de kwaliteit van de leefomgeving verbetert door onderlinge verhoudingen van partijen gezonder te maken, maatschappelijke problemen op te lossen en de samenleving veiliger te maken. Ik benoem drie systemen van structureel duurzame rechtspraak die in de laatste decennia tot ontwikkeling zijn gekomen: problem-solving courts (o.a. drug courts) en neighbourhood justice courts, beide uit de Verenigde Staten, en interculturele rechtspraak (indigenous sentencing courts) uit Australië. In deze vormen van rechtspraak is er een directe link tussen rechterlijke interventies of beslissingen en een blijvend gunstig effect daarvan op de samenleving of op verhoudingen tussen de partijen. Dit causale verband tussen interventie en effect maakt het rechtspraaksysteem tot een duurzaam systeem.
De ontwikkeling van deze innovatieve vormen van rechtspraak staat in het kader van een wereldwijde tendens. Alom in de wereld bestaat wordt gestreefd naar verbetering van de effectiviteit van rechtspleging en conflictoplossing. In Nederland kreeg deze tendens onder meer vorm in het project mediation naast rechtspraak, de schikkingspraktijk in de civiele rechtspraak, die inmiddels ook tot de bestuursrechtspraak is doorgedrongen, de introductie van taakstraffen, de opzet van Veiligheidshuizen, HALT, het ouderschapsplan in het familierecht. Deze en vele andere initiatieven in de rechtspleging sluiten aan bij het maatschappelijke duurzaamheidsdenken.
Nieuw is het idee om de effectiviteit (duurzaamheidsbijdrage) van rechtspraak- en conflictoplossingssystemen transparant te maken met behulp van assessments (testen). Ieder rechtspraak- of conflictoplossingssysteem heeft een eigen karakter, een eigen ambiance, een eigen organisatiecultuur. In de ene cultuur is het gemakkelijker dan in een andere om duurzame resultaten te genereren. Daarom is het interessant de effectiviteit van organisatieculturen van verschillende rechtspraak- en conflictoplossingssystemen te onderzoeken en vergelijken. Voor een proef gebruikte ik organisatiecultuurassessments die in het kader van managementontwikkeling worden gebruikt. Met behulp van een assessmentsysteem heb ik de organisatieculturen van mediation, van problem solving courts (drug courts) en van het tegenspraakmodel van de civiele rechtspraak in beeld kunnen brengen. De resultaten heb ik kunnen analyseren. Ik kon de duurzaamheidsbijdrage van de drie onderzochte systemen onderling met elkaar vergelijken. Ik kon ze bovendien nog toetsen aan het basisprofiel van een ideaal effectieve organisatiecultuur.
De proeven die ik nam, brengen aan het licht dat het organisatieprofiel van mediation het profiel van de ideaal effectieve organisatiecultuur opvallend dicht benadert. Logisch op dit resultaat doordenkend wordt het duidelijk dat herstelrechtelijke systemen van conflictoplossing (Restorative Justice) het profiel van de ideaal effectieve organisatiecultuur nog dichter benaderen dan mediation dit doet, omdat overeenstemming die in een herstelconferentie wordt bereikt, een bredere maatschappelijke impact heeft dan bij mediation mogelijk is.
Probleemoplossende rechtspraak blijkt een coherent constructief en duurzaam organisatieprofiel te hebben, maar toont een organisatieprofiel dat sterk afwijkt van die van mediation en de ideaal effectieve organisatie. Oorzaak daarvan is de factor ‘macht’ die inherent is aan de organisatiecultuur van rechtspraak, maar die bij mediation en in de ideaal effectieve organisatie ontbreekt. In de probleemoplossende rechtspraak wordt rechtsmacht echter structureel ingezet op mensgericht stimulerende manieren. Daardoor worden duurzame resultaten gegenereerd (verbetering van verhoudingen en oplossing van maatschappelijke problematiek).
Het tegenspraaksysteem – de basis van de civiele rechtspraak – blijkt niet bij te dragen aan verbetering van onderlinge verhoudingen. De boosdoener is het ontbreken van een constructief conflictmanagement. Daardoor escaleren conflicten ebt onderling respect en vertrouwen steeds verder weg. Verbetering is mogelijk door – naar voorbeeld van de problem solving courts uit de Verenigde Staten – rechtsmacht op ‘mensgericht stimulerende’ wijze in te zetten tot verbetering van onderlinge verhoudingen. De schikkingsfase in de civiele procedure biedt daartoe mogelijkheden. Als rechters in die fase rechtsmacht inzetten om te bewerkstelligen dat procespartijen op meer respectvolle en volwassen manieren met elkaar omgaan, leveren zij een constructieve bijdrage aan de duurzaamheid van de samenleving.
Uit een onderzoek onder rechters in de Verenigde Staten blijkt dat de arbeidsbevrediging van rechters in problem solving courts (duurzame rechtbanken) aanzienlijk hoger is dan die van rechters in gewone rechtbanken.
Veel meer hierover in het Tijdschrift voor Herstelrecht dat eind december verschijnt.
