Wat zijn de maatschappelijke gevolgen als griffierechten omhoog gaan? Wat als de verplichte procesvertegenwoordiging wordt afgeschaft? Over dat soort vragen wordt druk gedebatteerd. De Raad voor de rechtspraak brengt deze discussie nu op een aanmerkelijk hoger niveau.
Dat is het werk van Frank van Tulder, een kundige en inventieve econometrist die bij de Raad in dienst is. Hij ontwikkelde een internationaal uniek simulatiemodel met tientallen variabelen voor de rechtspleging rond contracten. Het model bestrijkt zeg maar de incassopraktijk, de consumentenklachten over de kwaliteit van producten en diensten en de geschillen tussen bedrijven onderling over niet-naleving van overeenkomsten.
Het model gaat uit van de situatie in 2009. Toen waren er volgens het model 38 miljoen contracten met een gezamenlijke waarde van 33 miljard euro (rond 5% van het BBP) waarvoor de stok achter de deur van een rechterlijke uitspraak belangrijk was. Die contracten leidden volgens de berekeningen tot 2,3 miljoen contractbreuken en schades die om een oplossing vroegen Daarvan kwamen er 545.000 bij de rechtspraak binnen. Dat waren meest kleine vorderingen, maar ook 13.000 zaken met een belang van hoger dan 25.000 euro. Meestal was het bedrijfsleven de initiatiefnemer en was een verstekvonnis de uitkomst.
De simulaties met het model geven een goed idee van effecten van verandering in beprijzing en inrichting van deze procedures. Het moeilijkste is de schatting van het volume aan transacties die bedrijven niet (meer) aandurven vanwege incassorisico of kans op contractbreuk. Bij verhoging van het griffierecht met 100% komt Van Tulder uit op een vermindering van 680 miljoen aan gesloten contracten of 0,12% van het BBP. Het aantal rechtzaken zou dan met meer dan 40% afnemen. Dat komt door een vermindering van het aantal ‘riskante’ transacties, maar ook omdat bedrijven kleinere bedragen laten zitten. Maar de combinatie van maatregelen die per 2012 golden (verhoging competentiegrens kanton tot 25.000 euro en verhoging griffierechten) heeft volgens de berekeningen per saldo welvaartswinst opgeleverd: minder kosten van rechtspleging terwijl er net iets meer transacties zijn aangegaan.
Het model laat ook zien dat er op dit moment zo’n acht miljard aan schade onvergoed en aan terechte vorderingen ongeïnd blijft. Dat ziet een gemiddelde econoom (die geen uitspraken doet over verdelingsvragen) als weinig relevant. Maar voor een jurist is dit een enorme berg onrechtvaardigheid.
Heilige juridische huisjes
Hoe kan die acht miljard bij de juiste mensen terechtkomen zonder de economie te verstoren of enorme extra kosten aan rechtspleging? Het model geeft een aantal indicaties. Afschaffen van verplichte procesvertegenwoordiging blijkt per saldo goed te zijn voor het volume van economische transacties. Er komen dan ook meer zaken bij de rechter en daardoor meer rechtvaardige oplossingen. Duidelijker normen over hoe schade te verdelen (meer rechtszekerheid en rechtsgelijkheid) levert eigenlijk op alle fronten winst op, mede omdat de kosten hiervan volgens het model verwaarloosbaar zijn.
Rechtspraak als gratis voorziening lijkt intussen niet echt een goed idee. Volledig afschaffing van griffierecht betekent dat er meer transacties worden aangegaan. Maar de berg aan onrechtvaardige uitkomsten wordt zelfs nog iets groter, terwijl de kosten van rechtspleging met maar liefst een half miljard toenemen.
Wat het model nog niet laat zien, is wat er zou gebeuren als de rechtspraak de kostprijs van haar procedures zou verlagen. Dat kan bijvoorbeeld door een online incassofaciliteit en een versimpelde procedure specifiek gericht op consumentenklachten. Ook zou ik wel willen weten wat afschaffing van verplichte tussenkomst van de deurwaarder bij iedere gestarte procedure zou opbrengen.
Het model van Frank van Tulder is een prachtig begin van wat een soort CPB voor de rechtspleging zou kunnen worden. Een neutraal loket waaraan wilde politieke plannen ter doorrekening kunnen worden voorgelegd. En waar heilige juridische huisjes nu eens echt kunnen worden getest op kosten en baten.
