Zelden was de aanloop naar een Amerikaanse presidentsverkiezing zó onstuimig als dit jaar. Met een zichzelf te elfder ure terugtrekkende kandidaat, een mislukte moordaanslag, een presidentskandidaat die tijdens de campagne schuldig werd bevonden aan strafbare feiten en ongekende stromen aan nepnieuws – onder meer over huisdieren etende Haïtianen en windmolens die kankerverwekkend zouden zijn – was de opmaat naar de verkiezingen van 2024 even onnavolgbaar als onvoorspelbaar.
“Mijn motto is niet voor niets: expect the unexpected”, zegt Joost Kramer, jurist en governance-adviseur en sinds zijn elfde al gefascineerd door de Verenigde Staten. Eerder dit jaar publiceerde hij het boek 2024 – Hoe de Amerikaanse presidentsverkiezingen écht werken, waarover hij al vertelde als Mr. van de week. In het boek gaat Kramer in op alle krachten die meespelen rondom de verkiezingen, zowel op macro- als op microniveau. “Maar hoewel de aanloop naar vandaag inderdaad chaotisch en vol onverwachte gebeurtenissen verliep, lijken al die incidenten allemaal weinig impact te hebben op de race. Het zal tot het laatste moment heel spannend blijven.”
Belangrijk
In Amerika worden de verkiezingen van dit jaar ook wel omschreven als ‘the most important election of our lifetime’. In het diep gepolariseerde land stonden de partijen – de Democratische partij van Kamala Harris versus de Republikeinse partij van Donald Trump – nog nooit zo lijnrecht tegenover elkaar. Het resultaat van de verkiezingen is dan ook sterk bepalend voor de toekomstige koers van het land, niet alleen in de komende vier jaar, maar ook nog daarna – mogelijk lang daarna.
Een van de redenen daarvoor heeft alles te maken met het Amerikaanse Hooggerechtshof, het Supreme Court. Daarover schreef Rob van der Hulle, advocaat in Amsterdam en als research fellow verbonden aan het Onderzoekcentrum voor Staat en Recht van de Radboud Universiteit, het boek Not a Normal Court?, waarin hij dieper ingaat op de hoogste gerechtelijke instantie van de Verenigde Staten.
“De volgende presidentskandidaat kan, afhankelijk van wat er precies gebeurt, één of misschien wel twee nieuwe rechters voor het Hooggerechtshof aandragen. Trump heeft er tijdens zijn eerste termijn al drie benoemd. Stel dat hij wordt herkozen en weer twee nieuwe rechters kan benoemen, dan zijn vijf van de negen rechters in het Supreme Court door hem gekozen. Dat heeft natuurlijk enorme impact op de juridische, en daarmee ook de politieke, toekomst van het land. En die impact kan decennia duren, want een rechter in het Supreme Court wordt benoemd voor het leven.”
Niet normaal
Met de titel van zijn boek verwijst Van der Hulle naar een citaat van huidig president Joe Biden over het Supreme Court. “Dat was na een uitspraak waarin het Supreme Court bepaalde dat positieve discriminatie op Amerikaanse universiteiten niet door de beugel kan. Biden was op dat moment al gefrustreerd over de geruchtmakende uitspraak waarmee het Supreme Court eerder tijdens zijn presidentschap het landelijk recht op abortus schrapte – een herroeping van Roe v. Wade.”
Na de uitspraak tegen positieve discriminatie verzuchtte Biden hardop: ‘This is not a normal court’. Dat zette Van der Hulle aan het denken: “We hebben in Nederland al gauw een mening over wat er in Amerika gebeurt of hoe bepaalde zaken er geregeld zijn – zoals het smaller wordende recht op abortus, maar bijvoorbeeld ook de wapenwetgeving. Voor mijn boek heb ik uitspraken van het Supreme Court die wij in Nederland misschien opmerkelijk vinden proberen te verklaren door te analyseren hoe er daar naar het recht wordt gekeken. En dan zie je dat veel koerswijzigingen en keuzes eigenlijk wel te verklaren zijn.”
Zo kijken conservatieve rechters, die momenteel in de meerderheid zijn in het Supreme Court, veel strikter naar de letter van de wet dan hun meer progressieve collega’s, legt Van der Hulle uit. “Ze gaan als het ware terug in de tijd: hoe heeft de wetgever deze wet bedoeld binnen de historische context? Dat de wereld en de maatschappij ondertussen veranderd zijn, daar hebben ze minder oog voor. Ze kijken naar de wet alsof het statisch recht is. Los van wat je eigen mening daarover is: het verklaart wel bepaalde uitspraken, zoals het terugdraaien van het landelijk recht op abortus.”
Rechter en wetgever
Van der Hulle promoveerde in 2020 aan de Radboud Universiteit op de zogeheten political question-doctrine, die raakt aan de verhouding tussen de rechter en de wetgever of de ‘politiek’. In Amerika lijkt de rechtspraak sterk gepolitiseerd. Rechters worden in sommige gevallen democratisch gekozen en rechter bij het Supreme Court word je alleen als de democratisch gekozen president je daarvoor nomineert.
“Naast jurist ben ik ook politicoloog, dus de verhouding tussen rechter en wetgever vind ik interessant. Het is in Nederland ook een actueel thema. Denk aan gerechtelijke uitspraken die veel impact hebben op politieke vraagstukken, zoals klimaatbeleid en stikstofbeleid. Dat begon in 2015, met de historische Urgenda-uitspraak van de rechtbank in Den Haag, waarbij de Nederlandse Staat werd opgedragen meer te doen tegen klimaatverandering, en is sindsdien alleen maar actueler geworden. In 2019 sloot de Hoge Raad zich in essentie bij die Urgenda-uitspraak aan.”
Procedures
Inmiddels zijn er in aanloop naar de verkiezingen van vandaag al tal van procedures gevoerd, onder meer over de regels rondom de verkiezingen in bepaalde staten. Kramer heeft het allemaal nauwgezet gevolgd: “De Republikeinen én de Democraten hebben allebei boter op hun hoofd. De Republikeinen misschien iets meer dan de Democraten. Maar je ziet aan beide kanten dat ze maar al te graag procedures voeren waaruit blijkt: het zou ze niet slecht uitkomen als het electoraat van de andere partij daardoor buitenspel wordt gezet of minder komt opdagen.”
Zo wilden Republikeinen in de staat Nebraska kort voor de start van de verkiezingen ineens nog de regels aanpassen. “Die staat wilde, in navolging van 48 andere staten, ineens naar een ‘winner takes all’-model. Dat wil zeggen: win je de staat, dan win je alle kiesmannen. Nebraska is, samen met Maine, de enige staat waar de kiesmannen nog worden verdeeld. Maar Nebraska is overwegend Republikeins, dus door te wisselen naar dat ‘winner takes all’-model, zouden ze Trump van een extra kiesman kunnen voorzien.”
Het plan stuitte op veel weerstand en de wijziging kwam er uiteindelijk niet, maar is volgens Kramer tekenend voor het politieke klimaat in het moderne Amerika. “Er is natuurlijk iets voor te zeggen om je beleid in lijn te brengen met 48 andere staten, in plaats van af te blijven wijken – maar dat zo kort voor de verkiezingen nog willen doen, is niet kies.”
Post- en vroegstemmers
Ook over de mogelijkheden om vroegtijdig of per post te stemmen was in tal van staten veel te doen. Tijdens de verkiezingen van 2020 werd er, mede vanwege coronabeperkingen, meer dan ooit per post gestemd. Ook dit jaar is dat weer het geval: tientallen miljoenen Amerikanen stemden al eerder dan op 5 november. Die mogelijkheid wordt traditioneel veel meer benut door stemmers die geregistreerd staan als Democratisch dan door Republikeinen. Voor het Republikeinse kamp reden te meer om de regels voor poststemmen strenger te willen maken, alsmede de regels voor early voting: stemmen in de periode voorafgaand aan de eigenlijk verkiezingsdag.
Kramer: “In sommige staten wilden Republikeinen de mogelijkheden om vroegtijdig te stemmen wat terugschroeven, bijvoorbeeld door de periode te verkorten of andere voorwaarden te stellen. Dan schreeuwen de Democraten moord en brand, want die zien dat het daardoor hun electoraat moeilijker wordt gemaakt om te komen stemmen.”
Of de soep overal zo heet wordt gegeten als die soms wordt opgediend, betwijfelt Kramer evenwel. “Als je de mensen in de stemkantoren spreekt, zeggen ze: de opkomst is hier altijd hetzelfde, of we nu vier of twee weken early voting doen. Hetzelfde aantal mensen komt, alleen we zitten dan vier weken op ze te wachten in plaats van twee.”
Drie scenario’s
Hoewel het officieel verkiezingsdag is, verwachten zowel Kramer als Van der Hulle vandaag nog geen definitieve uitslag. “De verwachting in Amerika, en ook die van mij trouwens, is dat er eerst nog wel wat rechtszaken gevoerd gaan worden”, voorspelt Van der Hulle. Hij ziet daar ook een mogelijke rol weggelegd voor het Supreme Court.
“In 2000 zagen we dat ook. Het was Bush tegen Gore en de beslissing viel in de staat Florida, waar de marges héél dun waren. Met vijf tegen vier besloot het Supreme Court toen in het voordeel van Bush, waardoor Bush president werd. Dat kwam het Supreme Court op zeer hevige kritiek te staan: dit was in de ogen van veel Amerikanen te veel een politieke beslissing. Veel huidige leden van het Supreme Court zullen vermoedelijk huiverig zijn om zo’n incident te herhalen. Maar het ligt natuurlijk ook volledig aan hoe groot de verschillen in de swing states straks zijn. Bij een overduidelijke winnaar zal er minder te procederen zijn dan bij flinterdunne marges. In dat laatste geval krijgen we mogelijk een lange nasleep.”
Dat laatste onderschrijft Kramer volledig. “Er zijn eigenlijk drie scenario’s. Scenario 1: er is morgen een heldere winnaar. Scenario 2: we moeten een paar dagen wachten op één of meerdere traag tellende swing states. En scenario 3: Florida 2000 2.0. Eén ding is zeker: zowel de Republikeinen als de Democraten hebben vliegtuigen vol met juristen klaarstaan om ze morgen in te vliegen naar die staten waar ze nodig zijn. Hoeveel rechtszaken we gaan zien, hoe kansrijk die zijn en hoelang het gaat duren? Dat hangt volledig af van de marges, maar de kans dat we woensdag al een nieuwe president kunnen aanwijzen, acht ik klein.”
Complot
Voor het vertrouwen in het Amerikaanse democratisch systeem zou het waarschijnlijk het best zijn als er na vandaag een overduidelijke verkiezingsuitslag ligt die weinig aan de verbeelding overlaat. In 2020 won Joe Biden op basis van aantallen kiesmannen overtuigend van Donald Trump, maar uiteindelijk dankte hij die overwinning aan zo’n 12.000 stemmen in Georgia. Het leidde tot het zogeheten fake elector scheme: het complot waarmee een groepering rond Trump, beweerdelijk in samenwerking met of zelfs in opdracht van Trump zelf, probeerde de verkiezingsuitslag in die staat te vervalsen en zo aan de macht te blijven. Trump wordt voor zijn rol in dat complot strafrechtelijk vervolgd in de staat Georgia, wat leidde tot de historische ‘mug shot’: de foto van Trump die zichzelf aangaf bij de sheriff van Fulton County om in staat van beschuldiging te worden gesteld.
“Het had maar 12.000 stemmen gescheeld, op een staat met ruim elf miljoen inwoners, of Trump had Biden via de legale, democratische weg verslagen”, vertelt Kramer. “Dat laat wel zien hoe klein de marges kunnen zijn. Het is ook de tijd waarin we leven: de Republikeinse en Democratische partij zijn op dit moment ongeveer even sterk. Dan loont het om hard te knokken voor elke stem, want je ziet dat kleine aantallen stemmen op de juiste plekken uiteindelijk allesbepalend zijn.”
Wantrouwen
Die strijd leidt soms echter wel tot wantrouwen in het democratische systeem. Grote groepen Trump-stemmers denken nog altijd dat de verkiezingen van 2020 zijn gesaboteerd, hoewel ruim zestig rechtszaken over die verkiezingen geen bewijs aan het licht brachten dat die bewering staaft. Tegelijkertijd kampt ook het Supreme Court met een uitzonderlijk laag vertrouwenscijfer, zo vertelt Van der Hulle: “Dat bungelt zo rond de veertig procent, een historisch dieptepunt.”
Van der Hulle ziet twee hoofdoorzaken voor dat gedaalde vertrouwen. “Ten eerste hebben we in de afgelopen periode een hoop incidenten en schandalen gezien rond leden van het Supreme Court. Van Clarence Thomas werd bekend dat hij jarenlang talloze giften, ter waarde van miljoenen dollars, heeft aangenomen van politici zonder daar open over te zijn geweest. Ook Samuel Alito blijkt wat dat betreft niet brandschoon. Later kwam Alito nogmaals in verlegenheid nadat er in zijn tuin een vlag van de Confederacy wapperde, het deel van de Verenigde Staten dat zich tijdens de Burgeroorlog probeerde los te vechten van het land om de slavernij te kunnen behouden. En als klap op de vuurpijl kwam boven tafel dat Thomas’ vrouw achter de schermen betrokken is geweest bij de bestorming van het Capitool op 6 januari 2021.”
Naast al die incidenten is er volgens Van der Hulle nog een tweede reden voor dat dalende vertrouwen: het Supreme Court is met zijn uitspraken in de afgelopen jaren steeds meer uit de pas gaan lopen met de opvattingen bij het grote publiek. “Neem het recht op abortus: een ruime meerderheid van de Amerikanen is daar in meer of mindere mate voorstander van. De meeste Amerikanen zijn ook voor strengere wapenwetgeving. De rechtspraak van het Supreme Court beweegt in een andere richting, en dat zorgt mede voor een dalend vertrouwen. Een bijkomend verwijt dat je daarbij vaak hoort, luidt: het Supreme Court is vooral een Hof dat de belangen van één partij behartigt, en dat is de Republikeinse partij, omdat de rechtspraak van het Hof vaak in lijn is met de standpunten van de Republikeinen of anderszins de Republikeinse partij ten goede komt.”
Underdog
De echte hamvraag is duidelijk: wie gaat er uiteindelijk deze verkiezingen winnen? Volgens Kramer gaat Kamala Harris als lichte underdog de verkiezingsdag in. “Alle rechtszaken waarmee Trump te maken heeft gehad, hebben geen impact gehad op zijn populariteit. Sterker nog: in veel swing states staat hij er in de peilingen momenteel beter voor dan in 2020 of in 2016. Er is een heel grote groep Trump-fanatiekelingen die niet eens weten – of niet erkennen – dat hij in allerlei rechtszaken verwikkeld is en ook al schuldig is bevonden.”
De meeste peilingen laten in de cruciale swing states – zeven stuks – een nek-aan-nekrace zien. “Dan staat Trump bijvoorbeeld op 45 procent, en Harris op 47 procent. Dan kun je zeggen: Harris staat voor. Maar acht procentpunten ontbreken nog in dat totaalplaatje, en die procentpunten zijn beslissend. Zo moet je ook naar die peilingen kijken: als een kandidaat niet dicht tegen, of zelfs boven, de vijftig procent zit, kan het alle kanten op.”
Fascinerend
Van der Hulle ziet geen favoriet, maar vooral een razend spannende strijd. “Ik weet echt niet wie er gaat winnen. Volgens de peilingen is het in de swing states 50/50, maar de peilingen zitten er ook vaak naast. Ik vind de emoties en de retoriek tijdens election season bij tijd en wijle fascinerend en heb ook dit jaar weer vol verbazing toegekeken hoe lang dat seizoen kan duren. We leven hier immers al maanden naartoe.”
Dat betekent niet per se dat hij komende nacht voor de buis gekluisterd zal zitten. “Maar ik ga het wel met bovengemiddelde belangstelling volgen. Ik zie ook dat deze verkiezingen, net als uitspraken van het Supreme Court, in Nederlandse media veel aandacht krijgen.”
Kramer denkt te weten hoe dat komt: “Nederland is een handelsland, we zijn naar buiten gericht. We hebben hier veel meer aandacht voor deze verkiezingen dan bijvoorbeeld de Belgen of de Fransen. Leuk feitje: op 16 november 1776, vier maanden nadat de Declaration of Independence het licht zag en de VS zichzelf onafhankelijk verklaarde, werd een Amerikaans schip voor het eerst begroet door een andere mogendheid. Gouverneur Johannes de Graaff beantwoordde toen namens Nederland een saluutschot van de Andrew Doria, een schip dat onder de gloednieuwe Amerikaanse vlag voer. Daarmee erkenden wij als Nederland voor het eerst de nieuwe Amerikaanse natie. Dus dat we nu zo geïnteresseerd zijn in de Amerikaanse politiek… misschien moest het zo zijn.”
Het boek Not a Normal Court? van Rob van der Hulle is beschikbaar via Boom.
Het boek 2024 – Hoe de Amerikaanse presidentsverkiezingen écht werken van Joost Kramer is beschikbaar via bol.
