Strafrechtadvocaten maken zich grote zorgen over het onbestraft laten van vormfouten. Een vormverzuim is volgens de Hoge Raad bijna nooit meer een reden om de overheid te sanctioneren door middel van bijvoorbeeld bewijsuitsluiting. De strafrechtadvocatuur vindt deze ontwikkeling uiterst gevaarlijk. Maar ook lagere rechters lijken het niet eens te zijn met de koers van de Hoge Raad. Rechters gaan dan ook soms ‘in verzet’ door uitspraken in strijd met de jurisprudentie van ons hoogste rechtscollege te doen.
De afgelopen jaren is de Hoge Raad steeds terughoudender geworden met het bestraffen van onrechtmatig overheidsoptreden. Een jaar of tien geleden leidde een onrechtmatige huiszoeking nog tot een bewijsuitsluiting en of vrijspraak. Of werd het Openbaar Ministerie niet-ontvankelijk verklaard wegens schending van het recht van berechting binnen een redelijke termijn. Maar dat gebeurt eigenlijk niet of nauwelijks nog. Begin 2013 deed de Hoge Raad de deur zo goed als helemaal dicht toen hij in een arrest onmiskenbaar te kennen gaf dat alleen in zeer bijzondere omstandigheden en onder zeer strenge voorwaarden een vormverzuim kan leiden tot bewijsuitsluiting of compensatie van de strafmaat.
“De Hoge Raad heeft het toezicht op de opsporing geheel losgelaten en daarmee alle waarborgen in dit verband van onze rechtstaat overboord gegooid”, aldus Dian Brouwer, voorzitter van de Vereniging van Cassatieadvocaten in Strafzaken. “De laatste en externe controle op het overheidshandelen is uit het systeem verdwenen.” Volgens Brouwer ging het een jaar of vijftien geleden mis. “Toen bestond er maatschappelijke onvrede over het feit dat boeven soms hun straf ontliepen door een klein vormfoutje. Die onvrede heeft ertoe geleid dat er bij de Hoge Raad een andere wind is gaan waaien, en steeds krachtiger. Maar nu is de Hoge Raad doorgeslagen naar de andere kant.”
Geert-Jan Knoops, strafrechtadvocaat en hoogleraar internationaal strafrecht aan de Universiteit Utrecht, noemt het onbestraft laten van vormverzuimen gevaarlijk omdat het zogenaamde ‘juridisch-educatieve’ element wegvalt. “Het OM en de politie worden immers niet meer geprikkeld om de wettelijke vormen nauwgezet na te leven. Nu leeft justitie in de wetenschap dat haar vormfouten uiteindelijk toch ‘gedekt’ zullen worden door een hogere juridische macht. Dan valt dus het educatieve element van deze sancties weg. Daarmee verworden vormverzuimen dus een min of meer lege huls.”
Carte blanche
Strafrechtadvocaat Willem Jan Ausma sluit zich bij Knoops aan. “Politie en justitie gaan veel makkelijker over tot bepaalde opsporingsacties omdat ze weten dat als ze er naast zitten het toch niet wordt afgestraft. Het leidt misschien wel tot oplossing van meer misdrijven, maar aan de andere kant worden er burgerrechten geschonden. En dat wordt op deze manier ook nog eens in de hand gewerkt. Dat leidt tot gezucht onder strafrechtadvocaten. Het is ook zo zinloos om energie te steken in verweren waarvan je weet dat je een punt hebt, maar die het niets opleveren. Dat kun je ook niet keer op keer doen. Dat is schadelijk voor je reputatie. Je moet oppassen dat je geen Don Quichot wordt.”
Maar Bart Nooitgedagt, voorzitter van de Nederlandse Vereniging van Strafrechtadvocaten, roept zijn collega’s op toch vooral vormverzuimverweren te blijven voeren. “We moeten daarop blijven hameren tot we erbij neervallen. Ooit zal de wal het schip wel keren.” Nooitgedagt vindt het onverdraaglijk dat de rechtsbescherming van individuele burgers niet meer tot de taak van de onafhankelijke rechter wordt gerekend. Ybo Buruma (raadsheer in de Hoge Raad, red.) zei twee jaar geleden op het jaarcongres van de vereniging al dat de Hoge Raad er niet is voor policing the police. “Maar de weg die de Hoge Raad nu is ingeslagen gaat wel heel ver”, zegt Nooitgedagt. “De overheid heeft carte blanche gekregen. Burgers worden nagenoeg niet meer beschermd tegen onrechtmatig overheidsoptreden. In feite bepaalt de politiek hoe de wet in elkaar zit en welke rechtsbescherming de burgers hebben tegen die almachtige overheid. Dan is het vreemd dat daaraan geen consequenties worden verbonden als die rechten worden geschonden. Ik vrees dat op een dag zal blijken dat de overheid daarvan gigantisch misbruik maakt.”
Rechterlijke ongehoorzaamheid
Ook de rechtspraak zelf heeft kritiek op de koers van de Hoge Raad. Vorig jaar schreef raadsheer Annelies Röttgering (Gerechtshof Amsterdam) in haar proefschrift dat de Hoge Raad te coulant voor de staat is als het gaat om onrechtmatig optreden. Maar ook onder de lagere rechters lijkt er onvrede te bestaan. Het komt voor dat rechters uitspraken doen die lijnrecht tegen de Hoge Raad in gaan. Of er sprake is van een kentering is niet duidelijk, maar het is op z’n minst opmerkelijk te noemen. Knoops: “Het is opmerkelijk dat lagere rechters soms nog wel bereid zijn vormverzuimen die onherstelbaar zijn af te straffen met niet-ontvankelijkheid. Dat gebeurde nog in april dit jaar in een omvangrijke moordzaak van mij bij de Rechtbank Roermond waar het OM de rechten van de verdediging bij het horen van een kroongetuige had geschonden. Het lijkt erop alsof de lagere rechtspraak de koers van de Hoge Raad niet altijd kan billijken.” Ook Ausma, Brouwer en Nooitgedagt merken dat lagere rechters soms anders beslissen. Nooitgedagt: “Je zou dat rechterlijke ongehoorzaamheid kunnen noemen, omwille van hogere rechtsbeginselen.”
Die verkenning van de grenzen door de lagere rechters noemt hoogleraar straf(proces)recht Matthias Borgers (VU) bemoedigend. Hij verwacht dat als zij daarmee doorgaan de Hoge Raad de teugels uiteindelijk wat zal laten vieren. “Het is aan de advocatuur om de rechters daarvoor zoveel mogelijk ‘munitie’ in handen te geven om dat pad verder te bewandelen. Ik denk ook zeker dat dat goed zou zijn. Ik vind niet dat aan elke fout heel drastische consequenties moeten worden verbonden, maar als justitie keer op keer dezelfde fouten maakt en het OM daar niets aan doet dan moet daar een reactie op kunnen volgen.” Dat hoeft volgens Borgers niet per se een voor de verdachte gunstig gevolg te zijn. Er kan ook worden gedacht aan bijvoorbeeld disciplinaire straffen voor opsporingsambtenaren. “Er zijn allerlei correcties te bedenken die de overheid prikkelen om zich aan de wet te houden zonder dat daaraan bij een strafzaak te veel aandacht wordt besteed.”
In december organiseert de NVSA een congres over dit onderwerp. Lees daarover hier meer.
