Tijn van Osch, raadsheer in het Gerechtshof Arnhem-Leeuwarden, bracht dit najaar twee weken in Litouwen door. Samen met rechters uit andere lidstaten maakte hij in het kader van een EU-uitwisseling kennis met de Litouwse rechtspraak.
Op zondag 6 september 2015 vertrek naar Vilnius, de hoofdstad van Litouwen, voorzien van het handboek ‘Baltische zielen’. In het vliegtuig tijd voor reflectie. De Exchange is opgezet door de EU om rechters uit de lidstaten over en weer kennis te laten maken. Doel is het vertrouwen te vergroten en de internationale samenwerking te stimuleren. Na een bezoek eerder dit jaar van een Finse en een Hongaarse rechter aan ons hof, is het nu mijn beurt. Ter voorbereiding contact gezocht met de acht andere EU collega’s (ik ben de enige Nederlander), en een WhatsApp groep aangemaakt. Bij aankomst in de hoofdstad Vilnius regent het pijpenstelen. Blijkbaar functioneert de straatriolering onvoldoende, want in een aantal straten staat het water bijna enkel hoog. Ik mis net te laat een passerende bus die het water tot achter mij hoog tegen de gevel doet opspatten met voor de hand liggende gevolgen… Het duurt even voor ik het appartement dat ik huurde heb gevonden en dwaal wat door de rafelranden van de stad. 300 meter vanaf de brug over de rivier waaraan Vilnius ligt wordt het een beetje creepy als de avond valt. Veel houten huizen die kennelijk alleen elkaar nog overeind houden. Daarna op pad naar het centrum voor het welkomstdiner met een Roemeense en drie Duitse rechters. Het (letterlijk) lokaal gebrouwen bier valt goed in de smaak dus het bleef nog lang gezellig.
Bijzondere grondwet
Op maandag sluiten ook de Italianen en Fransen zich aan en starten wij met een bezoek aan de National Courts Administration (de Litouwse variant van de Raad voor de rechtspraak). Naast een overzicht van de taken en werkzaamheden van het instituut komen at random nog wat interessante onderwerpen aan de orde. Er start bijvoorbeeld een experiment waarbij (juridische) studenten of Rode Kruis medewerkers slachtoffers en getuigen ontvangen/begeleiden in de rechtbank, een beetje zoals wij het gastvrouwensysteem in ziekenhuizen kennen. Het idee komt uit Noorwegen en het doel is om de bezoekers gerust te stellen in een oncomfortabele situatie.
Tijdens het bezoek aan de Supreme Administrative Court wordt enthousiast verteld over de ervaringen die zij sinds twee jaar hebben met digitale dossiers. Na aanvankelijke kinderziekten en interne weerstand (“we also have old judges”) werkt het goed en naar tevredenheid, ook van de advocatuur. Ongeveer de helft van de zaken gaat nu digitaal, horen wij later. Het probleem ontstaat als één partij digitaal procedeert en de ander op papier. Ze zijn er trots op dat zij in Europa vooroplopen met de digitalisering van de rechtspraak.
Ook het systeem van zaaksverdeling komt meermaals uitvoerig aan de orde. In Litouwen hebben ze een computerprogramma ontwikkeld waarbij een wiskundige formule is gebruikt om zaken toe te delen. De specialisatie, ervaring, de soort en zwaarte van de zaak zijn allemaal factoren die daarbij een rol spelen. En dan voegt de computer om corruptie tegen te gaan nog at random een cijfer toe waardoor onderhandse toedeling wordt voorkomen. Alom verbazing over ons Nederlandse (informele) ‘systeem’ van zaaksverdeling. “Die toewijzing mag niet door een persoon geschieden!” Elk land blijkt zijn eigen meer of minder geobjectiveerde systeem te hebben.
Dan is het sightseeing tijd. Als echte toeristen lopen wij twee uur door de hoofdstad om te eindigen in de zelfstandige ‘republiek’ van kunstenaars in de stad, een soort van Vaticaanstad aldus de gids. En met een eigen, bijna Loesje-achtige anarchistische Grondwet die in vele talen in roestvrij staal aan de muur hangt. Mijn favoriet: artikel 12: ‘A dog has the right to be a dog.’
Beroepsaansprakelijkheid
De dag erop komen wij bij de lunch te spreken over onze wettelijke uitsluiting van persoonlijke aansprakelijkheid als rechter. Dat bestaat in Italië helemaal niet, daar moeten alle rechters privé een aansprakelijkheidsverzekering afsluiten.
Op de universiteit krijgen wij een presentatie door een snelle jongeman van de ‘Transparency international’ van het in ontwikkeling zijnde computersysteem ‘Open courts’ (nu online). Dat bevat een verbijsterende hoeveelheid data − naar verluidt allemaal uit openbare bronnen zoals de website van de ‘Rvdr’ − van Litouwse gerechten en (individuele) rechters, die met elkaar in verband worden gebracht. Alles wordt grafisch en cijfermatig in beeld gebracht, inclusief rating. Het systeem is bedoeld om de transparantie en daarmee het vertrouwen van het publiek te bevorderen, aldus de spreker. Verbijstering bij de collega’s over deze ‘Big Brother’.
KGB
Op de verjaardag van zowel mijn Italiaanse collega Romano als van uw verslaggever melden wij ons bij de rechtbank van Vilnius en het hof die, ietwat awkward, gevestigd blijken in het paleis van justitie dat in het verleden werd gebruikt als hoofdkwartier van achtereenvolgens de Gestapo en de KGB. Op de gevel staan talloze namen uitgehakt van de slachtoffers die daar vielen. Het Hof van Beroep heeft hier, anders dan bij ons, vooral een controlefunctie. Ze zijn heel snel, ze zijn er duidelijk trots op dat ze in Europa de tweede zijn (na Luxemburg) qua doorlooptijden. Een gemiddeld civiel hoger beroep duurt zes maanden. Het gesprek komt, ook vanwege het gebouw, op vertrouwen. “Litouwers vertrouwen niemand! Het vertrouwen in de rechtspraak was nul en zit nu op vijftig procent”, horen wij van de persvoorlichter.
Of, zoals een taxichauffeur het later kernachtig samenvatte: “Het is hier allemaal corrupt! Elke officier van justitie kan worden omgekocht.” De naast hem gezeten Italiaanse officier van justitie is, to put it mildly, not amused.
Daarna een bezoek aan het oude cellencomplex in de kelder, nu museum, waar meer dan duizend mensen, meestal door een nekschot, de dood vonden. Nadat we op adem zijn gekomen vieren wij onze gezamenlijke verjaardag in de skybar, met een fantastisch uitzicht over de stad en cocktails met lichtelijk scabreuze namen.
Megastrafzaak
In stralend weer bezoeken wij het architectonisch prachtige gebouw van het Openbaar Ministerie. Wij worden bijgepraat over de grootste strafzaak tot nu toe. Dat is de vervolging wegens oorlogsmisdaden en misdrijven tegen de mensheid van de toenmalige Sovjet officials ten tijde van de losmaking van de Sovjet Unie in 1991. De procedure zal binnenkort starten. Vanwege de verhouding met de buurlanden en in het bijzonder Rusland ligt dit allemaal bijzonder gevoelig.
Na de lunch worden we met alle egards ontvangen op het Constitutional Court. Bij het gebruikelijke voorstelrondje vermeld ik dat het voor mij als Nederlandse rechter des te interessanter is om hier te zijn omdat wij geen constitutioneel hof kennen. Hierop reageert een van de rechters door aan de rest van de gespreksdeelnemers uit te leggen hoe het Nederlandse staatsrecht op dit punt in elkaar zit, zelfs met het noemen van het relevante artikel uit onze Grondwet. Petje af. Later blijkt dat hij als hoogleraar in Utrecht heeft gedoceerd.
Coole rechtbank
Na een week Vilnius is het tijd om verder te gaan. In Kaunas, de tweede stad van het land melden wij ons bij de rechtbank die gevestigd is in een prachtig nieuw gebouw met een hippe hal die de allure heeft van een lobby van een duur hotel. Bij de District court (kantongerecht) zien wij bij de gebruikelijke rondleiding een prachtig ingerichte kamer waar kinderen worden gehoord. In een kast is een camera verborgen waarmee de rechter de kinderen kan zien tijdens het gesprek met een psycholoog. Deze staat dan via een oortje in verbinding met de rechter om de juiste vragen te stellen.
In Kleipeda, de derde stad van Litouwen, gelegen aan de Oostzee, worden wij ontvangen door een volledig uit dames bestaand gezelschap, de president gesecondeerd door een aantal rechters en ondersteuning. Er blijken nog maar vier mannelijke rechters te zijn tegenover dertig (overwegend jonge) vrouwelijke rechters. Dat zou in overeenstemming zijn met de landelijke verhouding van 10-90% zegt men. Op de vraag hoe dat komt fluistert een rechter als wij een kamer van een mannelijke rechter bezoeken: “Dinosaur ;-)”
Die avond blijven wij in het restaurant hangen omdat de basketbalinterland Litouwen-Italië wordt gespeeld. En met twee Italianen in ons gezelschap in een café-restaurant dat verder gevuld is door bloedserieuze Litouwse supporters wil ik dit spektakel niet missen. Ik moet er bij vertellen dat basketbal hier de status heeft van voetbal in Italië (“Basketball is our second religion!”). De wedstrijd eindigt in een gelijkspel. Gelukkig zegeviert in de verlenging Litouwen alsnog. En het bleef nog lang onrustig in de stad…
Spirit
In de vroege ochtenduren op het vliegveld overdenk ik de afgelopen twee weken. Een uitwisseling is een unieke mogelijkheid om kennis te maken met een ander systeem dan het onze en met bevlogen collega’s. In het algemeen kun je zien dat landen als Litouwen geen last hebben van de wet van de remmende voorsprong waarmee wij te maken hebben. Zij zijn 20, 25 jaar geleden van ‘scratch’ begonnen en hebben alles nieuw opgezet. Je ziet dat terug in de (tekst van de) wetgeving, de IT, de gebouwen en vooral in de spirit van de mensen. Indrukwekkend. Verder kijk je vanuit het buitenland ook anders naar je eigen systeem. En wat valt een Nederlander ook nog op? Iedereen wacht voor een rood voetgangerslicht (behalve de buitenlanders).
