De opeenstapeling van organisatorische veranderingen in de rechtspraak is bedreigend voor de kwaliteit. Ook de aanhoudende kritiek van media en politici draagt hier in negatieve zin aan bij. Aldus de verontruste hoogleraar rechtspleging en rechterlijke organisatie Philip Langbroek van de Universiteit Utrecht.
Onlangs is de Rechtspraak het programma ‘Rechtspraak en Samenleving’ gestart. Zes presidenten van rechtbanken en hoven hebben van de Raad voor de rechtspraak de opdracht gekregen met plannen te komen die de aansluiting van de organisatie met de samenleving ingrijpend moet verbeteren. Het programma omvat vijf projecten die elk en in samenhang met elkaar verschillende veranderingen moeten verwezenlijken om te komen tot die aansluiting. Langbroek denkt dat dit programma een reactie is op de steeds hardere kritiek van de media en de politiek. “Eigenlijk mankeert er niet zoveel aan de aansluiting van de rechtspraak op de maatschappij. De kloof is vooral gecreëerd door journalisten en politici die incidenten enorm hebben opgeblazen. Er mag best kritiek zijn, dat houdt iedereen scherp, maar het moet niet worden overdreven. Het valt namelijk allemaal wel mee.”
De Nederlandse rechtspraak wordt immers nog altijd zeer hoog gewaardeerd vertelt Langbroek. “Volgens het bedrijfsleven behoort onze rechtspraak tot de beste ter wereld vanwege haar betrouwbaarheid en degelijkheid. Het vertrouwen van het publiek in onze rechters is groot; dat schommelt rond de 60%. In andere landen zoals Frankrijk, Spanje en Portugal ligt dat vertrouwen aanzienlijk lager; ergens tussen de 30 en 40%.”
De Utrechtse hoogleraar vindt dan ook de uitingen van politici vaak tenenkrommend. “Ze reageren meestal op berichten uit de media en dan denk je soms echt dat ze niet meer zelfstandig kunnen nadenken. Dat is een ernstig manco van het functioneren van onze huidige volksvertegenwoordiging. Politici profileren zich door een trap tegen een rechter te geven. Door een hoop kritiek te hebben op anderen plaatsen ze zichzelf buiten beeld. Dat is natuurlijk wel heel makkelijk.” Hij benadrukt dat politici wel kritisch moeten kunnen zijn, maar dat men niet zulke eisen mag stellen aan een onafhankelijke instantie dat het functioneren daardoor ondermijnd wordt.
Schadelijk
Met name de hoeveelheid reorganisaties en projecten zouden een negatief effect op de rechterlijke macht hebben. Langbroek: “De afgelopen tien jaar is er grote nadruk gelegd op het systeem van outputfinanciering. Rechters staan daardoor enorm onder productiedruk. En de gerechtelijke kaart wordt herzien; een reorganisatie die veel beslag legt op de mensen en middelen. Nu komt daar het programma Rechtspraak en Samenleving bij en de Raad voor de rechtspraak wil in 2020 ook nog eens dat de rechtspraak niet alleen geografisch maar ook thema-gewijs wordt georganiseerd. Rechters moeten dan in gespecialiseerde teams gaan werken. Er gaan dus zeer hoge en andere eisen aan rechters worden gesteld. Als we dat de komende tien jaar met dezelfde verve als met het financieringssysteem gaan doen, dan ben ik bang dat we de inhoudelijke rechtspraak kapotmaken. Dan gooien we het kind met het badwater weg. Het is kortzichtig om verandering op verandering te stapelen, terwijl daar eigenlijk niet zo veel aanleiding toe is. Dat is schadelijk voor de rechtsstaat!
Haagse kaasstolp
Verder zegt de hoogleraar het beangstigend te vinden op welke wijze de overheid besluiten neemt. “Bezuinigingen zijn tot op zekere hoogte onvermijdelijk, maar er zijn allerlei discussies over mogelijk die bijna niet gevoerd worden. Met name ook op het thema veiligheid moet het allemaal in korte tijd doorgedrukt worden en dan blijkt dat we in feite een heel centralistisch en paternalistisch geregeerd land zijn. Justitie en politie in één ministerie onderbrengen is een Syrische oplossing. Onder die Haagse kaasstolp worden begrotingen vastgesteld en wetten aangenomen die vervolgens braaf worden uitgevoerd. Het lijkt alsof we onze maatschappelijke ‘checks and balances’ aan het verliezen zijn.”
Vorige week maakte minister Opstelten bekend te zullen komen met meer soorten disciplinaire maatregelen voor rechters die zich niet aan de regels houden. Dit op verzoek van de Raad voor de rechtspraak. Nu kunnen rechters alleen een reprimande krijgen of worden voorgedragen bij de Hoge Raad voor ontslag. Daar zit niets tussenin. Langbroek: “Kennelijk hebben sommige bestuurders in de rechtspraak moeite met besturen, maar ik vraag me af of dat wel komt door gebrek aan bevoegdheden. Het gebeurt namelijk zeer weinig dat een rechter over de schreef gaat. Al die rechters die zich gedragen en een slag in de rondte werken krijgen nu te horen dat er meer disciplinaire straffen komen. Als ik rechter was, zou ik dat opvatten als wantrouwen. We krijgen nu én wijziging van de rechterlijke kaart én themagewijs georganiseerde rechtspraak én nog meer georganiseerde interactie tussen rechtspraak en samenleving, én verdere disciplinering van rechters. Er moet ten minste worden voorkomen dat dit soort maatregelen tegen een rechter wordt genomen onder politieke druk. In Nederland wordt dat nog steeds ondenkbaar geacht, maar er zijn allerlei bananenrepublieken in de wereld met vergelijkbare structuren waarvan wel misbruik wordt gemaakt. Onafhankelijkheid van rechters en de autonomie van de rechtspraak zal daardoor de komende tijd in Nederland een belangrijk en gevoelig thema zijn.”