Vergeven ligt veel dichter bij de mens dan we vaak denken. Hank Heijn, de weduwe van Gerrit Jan Heijn, wekt alom bewondering omdat zij de moordenaar van haar man heeft vergeven. Haar indrukwekkende levensverhaal werd opgetekend door Alex Verburg “De verzoening – Het verhaal van Hank Heijn”. Veel mensen reageren daarop met opmerkingen als “Dat zou ik nooit kunnen”. De werkelijkheid blijkt anders te zijn. De stap naar verzoening, die Hank Heijn gezet heeft, is verre van uniek. Bij de Maori’s in Nieuw Zeeland is verzoening zelfs “ingebakken” in de culturele traditie. Het is daar niet ongebruikelijk dat, nadat een moord is gepleegd, de dader en diens familieleden langdurig de zorg op zich moeten nemen voor de familie van degene die vermoord is. Op deze manier voorziet de Maori traditie in schadevergoeding en genoegdoening. Uit zo’n zorgrelatie komen vaak nieuwe hechte en ook intieme banden voort. Het culturele systeem zorgt er zo voor dat de onderlinge verhoudingen duurzaam herstellen, ook als hartverscheurende gebeurtenissen hebben plaatsgevonden. De dader wordt genoodzaakt zich dagelijks te verhouden met de familie jegens wie hij zijn ernstige misdaad heeft gepleegd. Misschien is dit wel een veel zwaardere straf dan 20 jaar gevangenis.
Ik zie steeds meer voorbeelden van nabestaanden, die de moordenaar van een geliefd persoon vergeven hebben. Na Hank Heijn was dit Azim Khamisa, een bankier uit de VS wiens zoon werd vermoord door een lid van een gang (www.azimkhamisa.com). Khamisa zocht de jonge moordenaar op in zijn cel, keek hem in de ogen en zag een gewone jongeman, niet de killer die hij had verwacht. Alleen: deze gewone jongeman had iets verschrikkelijks op zijn geweten dat hem zijn leven lang zou blijven achtervolgen. Khamisa leerde de grootvader van deze dader kennen en richtte samen met hem een stichting op. Samen geven zij voorlichting op scholen om zinloos geweld tegen te gaan. Met hun levensverhalen maken zij scholieren bewust van de verschrikkelijke gevolgen waar zinloos geweld toe leidt. Zij geven advies en training hoe je voorkomt dat het uit de hand loopt. Zodra de dader weer vrijkomt krijgt hij een plaats in de stichting. Niemand beter dan hij, kan uitleggen hoe het fout kan gaan. Khamisa zegt: “Ik heb een zoon verloren, maar ik heb er een nieuwe zoon bij gekregen. Aan beide zijden van de geweerloop staat een slachtoffer.” Een ander voorbeeld is Aba Gayle, een Amerikaanse vrouw wier dochter op 19 jarige leeftijd werd vermoord. Na vele moeilijke jaren besefte zij hoe zwaar zij gebukt ging onder haar boosheid. Ze stelde een brief op aan de dader waarin zij schreef dat zij hem vergaf. Zij besloot de brief op de post te doen en besefte zij dat zij daardoor niet meer terug zou kunnen. Maar tegelijkertijd voelde zij een enorme last van zich afvallen: Zij had zich bevrijd van haar negativiteit. Tijdens een lezing die zij in Amsterdam gaf, zei zij “Vergeving is een daad die je voor jezelf doet. Het is het beste geschenk dat ik mijzelf ooit heb kunnen geven. Het is ‘taking your power back’.” Zij vertelde over haar bezoek aan de dader in Death Row in de San Quentin gevangenis in San Francisco, over de ondragelijke spijt die hij van zijn daad had. Aba Gayle had hem vergeven, maar hij kon het zichzelf niet vergeven. Er ontstond vriendschap, die tot vandaag de dag voortduurt. Wat Aba Gayle betreft zou de dader al lang weer op vrije voeten mogen zijn, maar hij zit al jaren vast in afwachting van zijn executie. Aba Gayle richtte de Catharine Blount Foundation op (www.catharineblountfdn.org), genoemd naar haar dochter. Zij geeft lezingen en workshops waarin zij haar levenservaring deelt. Met het wereldwijde netwerk ‘Murder Victim’s Families for Human Rights’ (www.mvfhr.org) strijdt zij voor afschaffing van de doodstraf. Nog een ander voorbeeld is Jo Berry, de dochter van een Brits politicus die de dood vond bij een aanslag van de IRA. Jo Berry zocht Pat Magee, de pleger van de aanslag op. Zij hoorde zijn verhaal en besefte dat, als zij in zijn schoenen gestaan zou hebben, zij misschien niet anders gehandeld zou hebben dan hij. Ze vergaf hem en samen richtten zij “Building bridges for peace” op www.buildingbridgesforpeace.org. Zij zetten zich in voor vrede en oplossing van conflicten in de wereld, door dialoog. Zij gebruiken hun levensverhaal als voorbeeld. De stroom van voorbeelden houdt niet op. De levensverhalen van Margot van Sluytman (www.margotvansluytman.come) en Kathy Hutchinson www.katyhutchisonpresents.com), beiden uit Canada, zijn niet minder indrukwekkend. Op de website van The Forgiveness Project (www.theforgivenessproject.com/stories) staan 108 van dergelijke levensverhalen. De website van het netwerk Murder Victims for Human Rights bevat er nog eens 74. Er is zeker enige overlap. Maar deze stroom van levensverhalen heeft ons een boodschap te vertellen. De kracht die deze ‘slachtoffers’ uitstralen is enorm. Zij brengen iedereen die met hen in aanraking komt tot bezinning. Zij zijn geen slachtoffers, maar wereldleiders waar iedereen een voorbeeld aan zou mogen nemen.
In mei 2012 sprak ik op een conferentie over victimologie in Den Haag. In mijn panel sprak ook Ann O’Neill uit Australië. Zij heeft een website opgezet die informatie biedt voor slachtoffers van moord of ernstig geweld www.angelhands.org.au. Via google las ik haar levensverhaal: Schokkend! Haar ex-man had haar beide kinderen en zichzelf doodgeschoten. Ann had de schietpartij overleefd, maar één van haar benen moest worden geamputeerd. Haar presentatie op de conferentie was imponerend. Niets van haar levensgeschiedenis bracht zij naar buiten. Een indrukwekkende persoonlijkheid.
Maar ook heel dicht bij huis, heel gewone Nederlanders, komen tot vergeving. De Volkskrant beschreef op 28 december 2012 de ervaringen van Peter Ooms en zijn zuster Wilke Cornelese (uit Heino en Varsseveld). Hun broer werd in 2006 vermoord. Zij vertellen hoe zij tot vergeving kwamen en hoe goed dit hen gedaan had. Dit is realiteit! Dit is hoe ervaringsdeskundigen willen leven nadat hen ernstig onrecht is aangedaan.
Hun levensverhalen geven hoop. Ze laten zien dat er een constructief uitzicht is, ook al zijn er afschrikwekkende dingen voorgevallen. Het vermogen om dergelijke gebeurtenissen constructief en helend tegemoet te treden, blijkt in ieder mens aanwezig te zijn.
Van de samenleving en van het rechtssysteem mag worden verwacht dat mogelijkheden om constructief en helend te reageren op misdrijven – zelfs als die iedereen afschrikken – worden ondersteund en gefaciliteerd, ook via wetgeving. Herstelrecht (restorative justice) is een systeem dat hier bij uitstek toe is geëquipeerd. In vele landen (waaronder België) is hertstelrecht al heel lang in de strafwetgeving geïncorporeerd. Nederland loopt in deze ontwikkeling ver achter. De voorbeelden, die ik genoemd heb, laten zien hoe belangrijk het is dat herstelrecht een serieuze plaats krijgt in het Nederlandse strafrechtsysteem. De voorbeelden laten tevens zien dat de werking van herstelrecht niet beperkt dient te blijven tot ‘minor crimes’. In tegendeel. Ze laten zien dat herstelrecht juist ook bij ernstige misdrijven tot constructieve en duurzaam helende resultaten kan leiden. Herstelrecht zou in de problematiek rond de gedode grensrechter daders, slachtoffers, clubbesturen en belanghebbenden bij elkaar brengen, om de pijn te delen en om samen een beleid te ontwikkelen om eendrachtig aan een betere toekomst te bouwen, en om daarin ook te betrekken op welke manier de daders zich kunnen rehabiliteren, zodat zij, na het uitzitten van hun straf, weer levensperspectief kunnen krijgen. Herstelrecht is helend, zowel voor slachtoffers als voor de daders. En zo’n aanpak sluit aan bij het doel waar de sport voor wil staan. De Nieuw Zeelandse hoogleraar Tony Ward (Victoria University Wellington) leidt al vele jaren in meerdere landen herstelgerichte experimenten in de problematiek van seksuele geweldsdelicten. Daders en slachtoffers worden in een veilige omgeving met elkaar in contact gebracht. Door dialoog wordt gewerkt aan herstel van het zelfvertrouwen van de slachtoffers en aan wat er gedaan moet worden om voor ex-daders een situatie te schappen waarin deze, na het uitzitten van zijn straf, op een voor ieder veilige manier zullen kunnen rehabiliteren en in de samenleving zullen kunnen terugkeren. Dit zijn uitermate interessante onderzoeken, waaraan de samenleving grote behoefte heeft. Herstelrecht zou mijns inziens ook tot duurzaam constructieve oplossingen kunnen leiden in de problematiek die ontstaat door een gerechtelijke dwaling, inclusief het herstel van vertrouwen in de rechterlijke macht.
Herstelrecht verdient een centrale plaats in ons strafbestel omdat het mogelijkheden opent om individuele en maatschappelijke problematiek in constructieve banen te leiden. Gewone strafrechtelijke afdoening is daartoe niet in staat omdat zij op afstraffing gericht is, en niet op herstel van betrekkingen. De samenleving heeft in deze tijd steeds meer behoefte aan herstel van goede verhoudingen. Dat is duurzaam constructief.
Ik geloof dat de aanhoudende roep om zwaarder te straffen gevoed wordt door het structurele onvermogen van ons strafrechtsysteem om een betere samenleving te genereren. Herstelrecht is daar wel op gericht. Het is daarom de hoogste tijd dat het roer fundamenteel wordt omgegooid en er in ons strafrechtsbestel een solide plaats voor het herstelrecht wordt ingeruimd.
