Het recht om niet gediscrimineerd te worden wordt beschouwd als een universeel mensenrecht. Maar wat is discriminatie? “Gelijke gevallen moeten gelijk worden behandeld en ongelijke gevallen ongelijk, naar rato van de ongelijkheid”, stelde Aristoteles 2500 jaar geleden. Maar wat zijn (on)gelijke gevallen? Over een eenduidige concrete definitie van discriminatie zijn rechtsgeleerden het nog altijd niet eens. Onlangs, tijdens een bezoek aan Malawi werd ik opnieuw met dit definitievraagstuk geconfronteerd.
Voor veel Malawianen bleek het niet ongebruikelijk om mij in mijn bijzijn openlijk als ‘mzungu’ aan te duiden. ‘Mzungu’ is een pan-Afrikaans woord dat zoveel betekent als ‘blanke buitenlander’. Velen vonden het kennelijk ook een geschikte aanspreektitel. Een regelmatig gehoorde openingszin “Mzungu! Money?” drukte uit dat bij mijn huidskleur tevens een niveau van welvaart werd verondersteld. Bij de afslag naar een gebied bezienswaardige prehistorische grottekeningen had een lokale ondernemer een reclamebord “Mzungu camera & Telephone charge” geplaatst. Het woord ‘mzungu’ reduceerde mijn identiteit tot mijn uiterlijke voorkomen en drukte daarbij uit dat ik er niet bij hoorde. Maar is dit ook discriminatie? Zijn dit mensenrechtenschendingen?
Politici en vermeende slachtoffers hoor ik vaak de volgende ‘discriminatietest’ hanteren: “Vervang de categorie waartoe het veronderstelde slachtoffer behoort door ‘jood’ of ‘zwarte’ en het oordeel wijst zich vanzelf”. Mag de overheid categoriaal zwarten weigeren voor opleidingen waarin nucleaire kennis wordt overgedragen? Dan toch ook geen Iraniërs? Mag een bloedbank joden uitsluiten voor het geven van bloed? Dan toch ook geen homoseksuelen? Mag een zwembad er op grond van ras gescheiden kleedkamers op nahouden? Dan toch ook niet naar geslacht….? De gebruikte lakmoesproef faalt. Door het gebruik van valse analogie worden omstandigheden en kenmerken van het geval weggepoetst, terwijl juist deze kenmerken en omstandigheden vaak een bepalend relevant verschil inhouden. Het gebruik van de lakmoesproef is retorisch handig: het probeert de grote verontwaardiging die aan de grond ras kleeft, te projecteren op een geval waarvoor het predicaat ‘discriminatie’ kennelijk nog niet voor iedereen vaststaat. Het gebruik van de lakmoesproef duidt mijns inziens enkel aan dat onderkend wordt dat onderscheid op grond van ras over het algemeen als het meest ernstig wordt ervaren. Dit vindt ook zijn weerslag in de jurisprudentie: het EHRM beschouwt ‘ras’ (in tegenstelling tot sommige andere gronden) als een zeer verdachte grond waarvoor slechts in zeer hoge uitzonderingen een rechtvaardiging kan bestaan.
Terug naar mijn observaties vanuit Malawi. “Mzungu” reduceert mij tot mijn ras. Het is niet dat deze bejegening mij niet benadeelt. Ik wordt duidelijk apart gezet. Sommige verkopers/handelaren geven openlijk toe dat voor mij aparte ‘mzungu prices’ gelden. Hoewel soms storend, ervoer ik mijn benaming en de bijbehorende aparte bejegening toch niet als buitengewoon kwetsend; laat staan dat mijn menselijke waardigheid erdoor werd aangetast. Ik verlang geen aanpak of optreden van het VN Mensenrechtencomité. Kennelijk moet er zelfs bij onderscheid op grond van de meest verdachte discriminatiegrond – ras – iets extra’s bijkomen dat maakt dat de menselijke waardigheid wordt aangetast. Ten diepste vermoed ik dat een bepaalde mate van kwaadaardigheid – die de meeste raciale discriminatie in verleden en heden kenmerkt – bij mijn bejegening als ‘mzungu’ ontbreekt. Maar hoe kunnen we zoiets vangen in juridische beslismodellen of non-discriminatieregelingen?
Guido Terpstra heeft aan de Universiteit Leiden als onderzoeks- en onderwijsmedewerker non-discriminatierecht gewerkt. Nu is hij als promovendus actief aan de Erasmus Universiteit Rotterdam op het gebied de interpretatie van het gelijkheids- en non-discriminatiebeginsel in de multireligieuze samenleving.
