Artsen, rechters, advocaten – veel professionals vinden dat regels hun werk onmogelijk maken. Rechtsfilosoof en ethicus Anne Ruth Mackor laat een tegengeluid horen. Beperking van autonomie is niet noodzakelijk in strijd met de uitoefening van een professie, vindt zij. Sterker nog: in sommige beroepsgroepen moeten juist méér regels komen. In de rechterlijke macht bijvoorbeeld. Mackor hield afgelopen dinsdag haar oratie als hoogleraar professie-ethiek aan de faculteit Rechtsgeleerdheid van de Rijksuniversiteit Groningen.
Artsen moeten aan strenge eisen voldoen bij het toepassen van euthanasie. In sommige gevallen voelen zij zich te veel ingeperkt, zo laat Mackor zien in haar oratie. Opzienbarend vindt de hoogleraar deze spanning tussen recht en professie niet. “Dat zijn de schermutselingen die horen bij de toetsing van een taak die zo strikt is gereguleerd. Over het algemeen gaan artsen zeer gewetensvol om met de grenzen van het recht en hun beroepscode.” In de rechterlijke macht ligt dit volgens haar anders. “Rechters kunnen er niet altijd goed tegen als ze worden gewezen op de grenzen van hun autonomie. En dat is gevaarlijk.”
Rechterlijke dwalingen
Grote rechterlijke dwalingen, zoals in de zaken van Ina Post, Kees B. en Lucia de Berk, laten zien dat rechters te veel speelruimte hebben, aldus Mackor. “Je zou zeggen: als er íemand aan regels gebonden is, dan de strafrechter wel. Maar dat is niet het geval.” Aan de rechtmatigheid van het bewijs worden wel tal van strikte eisen gesteld. Wanneer het OM bijvoorbeeld de telefoon van een advocaat afluistert, dan mag die informatie niet als bewijsmateriaal gebruikt worden. Maar aan de betrouwbaarheid van het bewijsmateriaal worden nauwelijks eisen gesteld, legt Mackor uit. “De wet zegt alleen dat er twee bewijsmiddelen moeten zijn en dat de rechter op basis daarvan tot een overtuiging moet komen. Dat is volstrekt onvoldoende. Vooral als rechters die overtuiging niet als wetenschappelijk onderbouwde, maar als persoonlijke overtuiging opvatten.”
Te veel autonomie
Hoe kon het dat Ina Post en Kees B. misdrijven bekenden die ze niet hadden begaan? Tot enkele decennia geleden bestond er voor dergelijke vragen nauwelijks aandacht. Inmiddels is de rechtspsychologie uitgegroeid tot een serieuze discipline. Maar de kennis uit dit vakgebied dringt nog onvoldoende door in de rechterlijke macht. Mackor: “Rechters zijn wel geïnteresseerd in de materie, maar het is geen standaard onderdeel van hun opleiding. Bovendien zijn er geen duidelijke, systematische richtlijnen waaraan ze de betrouwbaarheid van bewijsmateriaal kunnen toetsen. Met andere woorden: ze hebben op dit vlak te weinig kennis en te veel autonomie.”
Defensieve reactie
Individuele rechters hebben volgens Mackor wel belangstelling voor het werk van rechtspsychologen zoals Crombag, Wagenaar en Van Koppen. Maar het systeem van de rechterlijke macht reageert volgens haar nog te afwerend op externe deskundigheid. “Men erkent het probleem onvoldoende, en reageert defensief”, aldus Mackor. “De neiging bestaat om fouten af te doen als een communicatieprobleem. Te vaak wordt kritiek gepareerd met de opmerking dat rechtspraak en wetenschap fundamenteel verschillen en dat wetenschappelijke inzichten daarom niet onverkort in de rechtspraak van toepassing zijn.”
Debat verhelderen
Om rechterlijke dwalingen te voorkomen, of althans te verminderen, moet in de opleiding van rechters meer aandacht komen voor rechtspsychologie, methodologie en wetenschapsfilosofie, aldus Mackor. Ook moeten er volgens haar meer criteria komen, waaraan rechters de betrouwbaarheid van bewijs kunnen toetsen.
Concrete regels of richtlijnen wil de hoogleraar niet noemen. “Dat laat ik over aan rechters en wetenschappers. Gelukkig lijkt er enige beweging in het debat tussen rechters en wetenschappers. Mijn taak als filosoof is de discussie tussen die twee partijen te verhelderen en ervoor te zorgen dat men minder langs elkaar heen praat. Door ongeldige redeneringen te ontrafelen en onjuist gebruik van begrippen zoals ‘waarheid’ bloot te leggen wil ik de kwaliteit van de rechtspraak helpen verbeteren.” (bron: Rijksuniversiteit Groningen)
