Nederland kent maar liefst 350.000 stichtingen, en die werken niet allemaal volgens de regels. Zo stuitte officier van justitie Otto van der Bijl van het Functioneel Parket van het Openbaar Ministerie eens op een stichting die als doel had zwerfvuil in de Betuwe op te ruimen. In werkelijkheid had de stichting een katvanger in het bestuur die auto’s op zijn naam had waarin notoire criminelen rondreden. “In een auto van een stichting vielen ze minder op, was de gedachte.”
Van der Bijl en civiel jurist Tim de Booys zijn bij het Functioneel Parket belast met het behandelen van civiele zaken. De Booys noemt stichtingen ‘zwevende zakken met geld’. Daarmee bedoelt hij dat er op stichtingen, anders dan op andere rechtspersonen, geen intern toezicht is. Vennootschappen hebben een algemene vergadering van aandeelhouders en een raad van commissarissen, verenigingen hebben een algemene ledenvergadering, maar op stichtingen wordt nauwelijks controle uitgeoefend. Als ze geen ANBI-status hebben, zijn ze meestal niet in beeld bij de Belastingdienst: ze betalen immers geen omzetbelasting en, als er geen werknemers zijn, evenmin loonbelasting. Ze hoeven ook geen jaarverslag te deponeren bij de Kamer van Koophandel.
Twee varianten
“Op stichtingen,” zegt Van der Bijl, “is zo ontzettend weinig toezicht dat het heel aannemelijk is dat die gebruikt worden in constructies die niet kloppen.” Met een knipoog: “Ik denk dat dit echt een markt is voor ons.” De Booys zegt dat er twee varianten zijn van deze malversaties: stichtingen die bewust gebruikt worden als dekmantel voor het plegen van strafbare feiten, en stichtingen die het slachtoffer worden van het eigen bestuur omdat toch niemand controleert.
Aan het Openbaar Ministerie de taak om na te gaan of stichtingen zich aan hun eigen doelstellingen houden. Zo niet, dan kan het OM vragen stellen. Als de stichtingsbestuurders niet antwoorden, kan het OM naar de rechter stappen, en die kan de stichtingsbestuurders verplichten te antwoorden. Het OM kan bij de rechtbank schorsing en ontslag vorderen van de bestuurders, en een nieuw bestuur laten benoemen dat het verdwenen geld kan terughalen. Dat laatste was het geval bij de Stichting Hulptroepen Alliantie van Sywert van Lienden, Bernd Damme en Camiel van Gestel, die hun stichting gebruikten om winst uit de mondkapjesdeal met de overheid te incasseren. Het nieuwe bestuur eist in een civiele procedure 21 miljoen euro terug van het drietal.
Ook naar de stichting Viruswaarheid deden Van der Bijl en De Booys onderzoek, omdat van de rekening van de stichting 50.000 euro was gehaald om onroerend goed in Spanje te financieren. Dat bleek, na gesprekken met de stichtingsbestuurders, een eenmalige misser, waarna het onderzoek kon worden afgesloten. In een persbericht werd bekendgemaakt dat er ‘onvoldoende reden was om ontslag van de bestuurder te verzoeken’. Willem Engel, die Otto van der Bijl eerst de ‘bedrijfspoedel’ van toenmalig minister Grapperhaus noemde, gebruikte de mededeling van het OM later om zich te verweren tegen verwijten van zelfverrijking. “Prima,” vindt De Booys. “Een onderzoek hoeft niet altijd tot een proces te leiden.”
Geen leedtoevoeging
Van der Bijl en De Booys benadrukken dat de civiele procedures niet worden gebruikt om te straffen. “We zijn er bijzonder op gespitst dat een civiele toezichtstaak geen leedtoevoeging beoogt. We kijken bij de stichtingen puur of de eigen doelstellingen worden nagestreefd.”
Een spraakmakende zaak is die tegen de overheidskritische stichting Buitenparlementair Onderzoekscentrum (BPOC) in Den Haag. De Booys: “De bestuurders worden in een strafzaak verdacht van verduistering, de voorzitter is daarvoor in bewaring gesteld. In die periode heeft het Functioneel Parket om schorsing van het bestuur gevraagd om een nieuwe voorzitter te benoemen en de stichting in staat te stellen het geld terug te halen.”
Een andere zaak die veel aandacht trok gaat over de monumentenstichting Oud Wassenaar. “De stichting bezat een schitterende villa in de duinen bij Wassenaar,” vertelt Van der Bijl. “De enige bestuurder heeft het pand aan zichzelf overgedragen terwijl de stichting het al had verkocht aan een projectontwikkelaar. Die bestuurder is op ons verzoek eerst geschorst en daarna ontslagen door de rechtbank Den Haag. Tijdens de schorsing heeft het nieuwe bestuur de villa teruggehaald naar de stichting.”
Ressortsparket bevoegd
Het OM ontdekt gerommel met stichtingen vaak toevallig. “We zijn afhankelijk van wat we in de media zien en wat de opsporingsdiensten ons aanbieden,” verklaart Van der Bijl. “Incidenteel krijgen we tips van burgers, bijvoorbeeld van advocaten, en we hopen dat dit meer wordt.” Van der Bijl mikt op een toevloed van tientallen zaken per jaar, en dat is volgens hem goed te behappen. “Een zaak als stichting Hulptroepen Alliantie is in de beeldvorming misschien groot, maar die hebben Tim en ik met zijn tweeën gedaan naast ons andere werk.”
Een kwestie die ook veel publieke aandacht trok, is de enquêteprocedure die het OM tegen ondernemer Gerard Sanderink (Centric) startte bij de Ondernemingskamer. Hier was het ressortsparket Amsterdam bevoegd omdat de Ondernemingskamer een bijzondere kamer is van het gerechtshof Amsterdam. Het OM kan vragen om een onderzoek. Van der Bijl: “Het was de eerste keer in 23 jaar dat OM van die bevoegdheid gebruik maakte. De verwachting is niet dat we dit heel vaak gaan doen. Het moet namelijk zo zijn dat geen van de betrokken organen in de rechtspersoon zelf kan optreden, en dat was hier het geval. En er moet een openbaar belang mee gemoeid zijn, en ook dat was hier ook zo, want Centric verzorgt de IT-infrastructuur voor veel overheidsorganisaties en grote retailers. Als zo’n bedrijf omvalt, kan dat grote verstoringen opleveren.”
In januari verloor Sanderink door een vonnis van de Ondernemingskamer de zeggenschap over Centric. Begin deze maand schorste de Ondernemingskamer hem ook als bestuurder van zijn andere ondernemingen Oranjewoud en Strukton Groep. Volgens de Ondernemerskamer zijn er gegronde redenen om te twijfelen aan ‘een juist beleid en juiste gang van zaken van beide vennootschappen’.”
Pedofielenclub Martijn
Verder heeft het OM algemene civiele bevoegdheden op basis van boek 2 BW als het gaat om bijvoorbeeld verstoring van de openbare orde: dan kan het OM ontbinding van een rechtspersoon vragen, zoals is gebeurd bij de pedofielenclub Martijn of outlaw motorgangs.
De sfeer tijdens gesprekken over civiele zaken is, ondanks de grote belangen, in het algemeen ontspannen, zegt Van der Bijl. “Het zijn aangename gesprekken met de partijen. Het ergste dat er kan gebeuren is niet het opleggen van een straf maar rechtsherstel. Dat het geld wordt teruggebracht naar waar het hoort, en dat is toch anders dan wanneer je iemand de gevangenis in stuurt.”
Hij benadrukt dat de bestuurders van de stichting Hulptroepen Alliantie en de stichting Viruswaarheid coöperatief waren. “We leggen uit dat het niet om een strafrechtelijk onderzoek gaat en dat men vrijwillig meewerkt.” Met de kanttekening dat de rechter de bestuurders later wel kan verplichten mee te werken.
Illustratief voor de goede ambiance is dat het OM met Stichting Hulptroepen Alliantie contact opnam toen er een strafrechtelijk onderzoek kwam. “We vroegen: ‘Vinden jullie het een goed idee dat we in een persbericht melden dat er een civiel onderzoek is en dat jullie daaraan meewerken?’. Nou dat vonden ze een goed idee.” Strikt genomen heeft het OM de toestemming voor het publiceren van zo’n persbericht niet nodig.
Eigen ontslaggrond creëren
Advocaat Sjef Bartels (Labré Advocaten), die in de civiele zaak de belangen van Bernd Damme vertegenwoordigt, bevestigt dat de gesprekken met zijn cliënt in een goede sfeer verliepen. “Dat het OM van de bevoegdheid gebruikt maakt om toezicht te houden op stichtingen vind ik logisch,” stelt Bartels. “Wat wij als advocaten minder prettig vinden is dat het OM in een civiele procedure kan zeggen dat het bestuur moet opstappen vanwege een strafrechtelijk onderzoek. Zo kan het OM zijn eigen ontslaggrond creëren, en dan kunnen ze wel zeggen dat er Chinese walls zitten tussen straf en civiel, maar gevoelsmatig is dat een lastig punt.”
Bartels vindt het kwalijk dat door een beslaglegging tijdens een strafrechtelijke procedure de cliënt geen middelen meer heeft om een goede verdediging te organiseren. “In het strafrecht kun je op toevoeging procederen, maar in de civiele procedure ligt dat gecompliceerder.” En zo’n beslag kan eindeloos duren. “Als je in een civiel proces beslag legt, moet je na acht dagen met je dagvaarding komen, maar in een strafzaak hoeft dat niet, en dat kan jaren duren. Daar was ik als civilist wel van ondersteboven.”
Als er, zoals in de zaak tegen de Stichting Hulptroepen Alliantie, tegelijkertijd een civiele en een strafzaak loopt, mag het OM, op basis van Wet op de Politiegegevens gegevens uit het strafdossier gebruiken in de civiele zaak. Andersom ligt het moeilijker, zegt Van der Bijl. “Die antwoorden worden namelijk op basis van een soort verplichting gegeven. Er moeten extra omstandigheden zijn waaronder die informatie gebruikt mag worden.”
Snel bewijs vergaren
Strafrechtelijke opsporingsmiddelen zijn niet toegestaan in civiele zaken. Van der Bijl: “Nooit. We kunnen mensen vragen stellen en bronnen raadplegen.” De Booys: “We kunnen de recherche niet vragen of ze iets willen uitzoeken voor een civiele zaak.”
Hoe dan ook heeft een civiele procedure grote voordelen ten opzichte van een strafzaak. “Een strafrechtelijk onderzoek duurt gewoon lang, zelfs als je er veel capaciteit voor vrijmaakt en de rechtbank er prioriteit aan geeft,” verklaart De Booys. “Als we daarentegen een misstand zien bij rechtspersonen, kunnen we heel snel bewijs vergaren, ook uit openbare bronnen. Dan kun je een verzoekschrift bij de rechtbank indienen om bestuurders te schorsen of te ontslaan. Binnen een week heb je dan de beslissing van de rechtbank.”
Van der Bijl zegt dat het civiele getuigenverhoor bijdraagt aan een gestroomlijnd proces. “Als een advocaat in een strafzaak het horen van een getuige verzoekt, moet de rechter dat meestal toestaan, ook al is van te voren niet helemaal duidelijk wat die persoon gaat verklaren. Een civiele rechter wil weten wat de getuige verklaart. Als dat onduidelijk is, wordt de getuige niet toegelaten.” Een ander voordeel, zegt Van der Bijl, is dat de civiele rechter begint met het vaststellen van de feiten. “De strafrechter eindigt er juist mee.”
Kortom: een civiel proces is veel efficiënter. En Van der Bijl en De Booys vinden het nog leuk ook. “Het is een rechtsgebied in ontwikkeling, inspirerend om ermee bezig te zijn. Binnen het OM is meer het besef doorgedrongen dat dit erbij hoort en dat we zo maatschappelijk relevante dingen kunnen doen.”
