Naastenliefde is niet alleen onderdeel van de christelijke kerstgedachte, maar ook een basis voor mensenrechten. Bestonden die eigenlijk ook al toen Jezus geboren werd? Vorige week dinsdag hield Jacob Giltaij een lezing over mensenrechten in het Romeinse recht, het onderwerp van zijn proefschrift. Hij was uitgenodigd door Forum Romanum, het dispuut van de UvA en de VU voor Romeins recht. Een goed ingewijd publiek dus, dat de onlangs aan de Erasmus Universiteit gepromoveerde Giltaij flink aan de tand voelde.
Natura, humanitas, saevitia
Giltaij meende in drie begrippen uit het Romeins recht voorlopers van mensenrechten te kunnen ontdekken. Als eerste natura. Het natuurrecht stamt uit de klassieke oudheid. Maar volgens Giltaij vertoonde dat grote verschillen met de huidige mensenrechten. Dieren vielen er bijvoorbeeld ook onder. Toch zou het méér zijn dan alleen de vaststelling van enkele biologische feitelijkheden. De Romeinse rechtsgeleerde Brutus vond de door slavinnen gebaarde baby’s bijvoorbeeld geen onderwerp van vruchtgebruik.
Het tweede begrip dat Giltaij aanhaalde was humanitas. “We kunnen dit het beste vertalen met medemenselijkheid.” Maar concreet betekende humanitas vooral een soort mildheid van handelen, ook ten aanzien van slaven. Keizers verplichtten medemenselijkheid uit te dragen, hoewel het onmogelijk is te bepalen of je er als individu nu een beroep op kon doen. Als laatste besprak Giltaij saevitia, oftewel wreedheid. Excessief misbruik van slaven werd als wreedheid bestempeld. Het was bijvoorbeeld verboden je eigen slaaf te vermoorden.
Voor de leeuwen
Het waren voorzichtige woorden. Giltaij sprak van “voorlopers” en van “gerechtvaardigde anachronismen”. Toch was de zaal maar weinig overtuigd. Er waren een kleine twintig toehoorders, waarvan twee vrouw. De rest bestond uit zeer keurige heren. Ze konden duidelijk staat maken op een lange en innige verhouding met het Romeins recht. Had Giltaij wel naar clementia gekeken? Ja, maar dat was helemaal geen wet. En pietus dan? Ook waarschijnlijk geen juridisch begrip, antwoordde Giltaij. Een van de heren wees erop dat de term dignitas humana (menselijke waardigheid) in sommige Middeleeuwse teksten te vinden was. Waar precies, dat wilde hij niet kwijt, want het betrof zijn eigen onderzoek…
Eric Pool (emeritus hoogleraar Romeins recht in Brussel en docent rechtsgeschiedenis aan de UvA) toonde zich de meest bevlogen opponent. Hij vond de aangehaalde tekst over het vruchtgebruik totaal niet overtuigend. Die moest niet geplaatst worden in een mensenrechtendiscussie, maar in het kader van de vraag of iets vegetatiefs als vruchtgebruik van toepassing kon zijn op levende wezens. Giltaij moest inderdaad toegeven dat Cicero vond dat je bij een schipbreuk beter dure paarden dan goedkope slaven kon redden. Gelukkig nam Laurens Winkel, hoogleraar rechtsgeschiedenis aan de EUR en promotor van Giltaij, nog even de verdediging op zich. “Ideeëngeschiedenis is helemaal niet irrelevant voor de rechtswording!”.
Eerder op de avond had Winkel al laten blijken een eloquent man te zijn. Toen Pool tijdens een huishoudelijke bespreking hem namelijk vroeg of een andere spreker al had geantwoord op een uitnodiging, stelde Winkel: “Nee. Hij reageert als een slak op een teerton.”
Na afloop van de discussie gingen de leden van Forum Romanum gezellig samen eten in de academische club. Daar werd ongetwijfeld verder van gedachte gewisseld. Na tweeduizend jaar is het laatste woord over het Romeinse recht nog steeds niet gezegd.
