Bij het denken over wat rechters wel en niet mogen kan Nederland een voorbeeld nemen aan de rechtspraak in de Verenigde Staten. Daar hebben afzonderlijke staten een eigen code of canons ontwikkeld, waaraan rechters houvast kunnen ontlenen. Dat schrijft de rechter Sietske Dijkstra (Rechtbank Noord-Nederland) in haar proefschrift ‘De rechter als evenwichtskunstenaar’ waarop ze op 9 september promoveert aan de Open Universiteit.
Dijkstra onderzocht welke vrijheid heeft de Nederlandse rechter heeft om zich te uiten. Mag hij bijvoorbeeld twitteren, politiek actief zijn en een religieus symbool dragen tijdens een rechtszaak? En als die vrijheid bestaat, waar liggen de grenzen?, etc. Volgens Dijkstra is uitvoerig gedebatteerd over het dragen religieuze symbolen en over nevenactiviteiten van rechters maar veel minder over de vrijheid van meningsuiting van de rechter.
De onderzoekster constateert dat er het in positief recht op dit gebied veel open normen zijn: waardigheid van het ambt, integriteit, betamelijkheid. Maar het is voor rechters vaak onduidelijk hoe die normen worden ingevuld. Ook zijn er grote verschillen tussen regelstelsels. De Bangalore Principals of Judicial Conduct (BPJC) zegt dat rechters alle politieke activiteiten moeten staken. De Leidraad 2014 gaat minder ver, maar beschouwt het lidmaatschap van de Eerste en Tweede Kamer als ongewenst. De Nederlandse wet sluit deze combinatie evenwel niet uit. Het EHRM toetst alleen aan artikel 6 EVRM: lid zijn van een parlement is geen schending van dat artikel.
In de Verenigde Staten hebben rechters wel houvast, stelt Dijkstra. Voor rechtspraak op federaal niveau bestaat een aparte rechterscode, the Judicial Code of Conduct voor United States Judges. Die code wordt aangevuld met opinions van ethische adviescommissies die per staat aan de rechtspraak zijn verbonden. Individuele rechters kunnen aan de commissie van hun staat hun ethische dilemma’s voorleggen. De commissies geven ook ambtshalve adviezen. Het geheel van codes en opinions vormt per staat een gezaghebbend systeem van ethische jurisprudentie. De adviezen bestrijken een breed scala aan onderwerpen: van twijfels over nevenfuncties tot de vraag of een rechter mag meedoen aan een publieke koudwaterduik.
“In Nederland ontbreekt een collectief en transparant systeem, dat ook voor buitenstaanders raadpleegbaar is,” schrijft Dijkstra. “Daarmee raakt informatie en kennis verloren en blijft een bredere werking uit. Dat is jammer, temeer omdat Nederlandse gepubliceerde casuïstiek uiterst zeldzaam is.”
Dijkstra raadt de Nederlandse rechtspraak aan om in navolging van de VS een centraal forum te organiseren waar ethische vragen van rechters worden beantwoord op basis van de communis opinio. Ook pleit ze voor een transparant systeem van ethische jurisprudentie. Daardoor kunnen rechters en burgers weten wat ontoelaatbaar of juist aanbevelingswaardig is.
Dijkstra schrijft verder dat morele intuïtie op zichzelf niet genoeg is om een gewogen standpunt in te nemen over rechterlijke vrijheid. “Gezien de complexiteit van het onderwerp moet de rechterlijke intuïtie op dit gebied worden geschoold. Deze scholing kan vorm krijgen door onderwerpen als filosofie, ethiek en door het onderwerp rechterlijke vrijheid een blijvende en prominente plek te geven op de cursusagenda van de individuele rechter en ook door ruimte binnen de organisatie te maken voor een debat over deze onderwerpen.”
