In de opleiding van rechters moeten deugden als een adequaat waarnemingsvermogen, een gevoel voor rechtvaardigheid en rechterlijke moed een grotere plaats krijgen. De nadruk ligt nu ten onrechte teveel op het goed toepassen van de regels. Deze en andere conclusies trekt Iris van Domselaar in haar proefschrift ‘The Fragility of Rightness’ (de breekbaarheid van rechtspraak) waarop ze aanstaande vrijdag promoveert aan de Universiteit van Amsterdam.
Van Domselaar (universitair docent minor Togaberoepen) benadrukt dat het in haar proefschrift niet gaat om een empirisch, maar om een rechtsfilosofisch onderzoek naar de kwaliteit van de rechtspraak. “Ik ben uitgegaan van gangbare opvattingen over recht en rechtspraak. Ik hoop met dit proefschrift wel bij te dragen aan de discussie rond kwaliteit die al enige tijd in de rechtspraak gaande is. Teveel wordt naar mijn mening uitgegaan van een bepaald systeemdenken waarin het juist toepassen van de regels als maatstaf voor kwaliteit geldt. Maar het is een misvatting dat als rechters de wet op onpartijdige wijze toepassen, dit automatisch leidt tot waarborging van de kwaliteit van rechtspraak.”
Professionele deugden
Van Domselaar: “De juridische opleiding zou meer aandacht moeten geven aan professionele vorming. En dan bedoel ik dus vorming gericht op de door mij geformuleerde deugden. Dat is nu niet het geval. De opleiding tot jurist is grotendeels gericht op de kennis van het recht. Een student met verkeerde opvattingen, bijvoorbeeld iemand die discrimineert, wordt in de studie hier niet op gecorrigeerd. In feite weten we dus bij een afgestudeerd jurist niets van zijn of haar opvattingen en karakter. Dat zou anders moeten.”
Het verkrijgen van de gewenste deugden (behalve de eerder genoemde deugden ook rechterlijke gematigdheid, rechterlijke onpartijdigheid en rechterlijke onafhankelijkheid) is een veeleisend proces en gaat niet vanzelf. Van Domselaar: “Ik pleit er dus voor hiermee al tijdens de rechtenstudie een begin te maken en te intensiveren tijdens de opleiding tot rechter en tijdens de permanente educatie van zittende rechters.”
Burger serieus nemen
Van Domselaar betoogt dat het voor de legitimiteit van de rechtspraak vooral van belang is dat de betrokken burger ervaart dat zijn belang serieus wordt genomen. Hiertoe is een bepaalde mate van empathie nodig. “Rechterlijke beslissingen kunnen in vergelijkbare zaken soms enorm van elkaar verschillen. Verschillende rechters waarderen de feiten nu eenmaal verschillend. Het heeft geen zin en is zelfs voor de kwaliteit van rechtspraak nadelig als naar meer uniformiteit wordt gestreefd door middel van systematisering. Rechtspraak is geen systeem. Maar, voor de legitimiteit van de beslissing is het dan wel van belang dat de burger weet dat zijn concrete belang voldoende is meegewogen door de rechter”, aldus Van Domselaar. Zij noemt deze empathische manier van rechtspreken een vorm van ‘burgervriendschap’. De ideale rechter is niet alleen deugdzaam; hij beslist ook als burgervriend. “Sommige rechters doen dit in de praktijk al, maar dit wordt nog onvoldoende herkend als essentiële uitdrukking van kwaliteit.”
Tragiek en respect voor verliezer
Ook als rechtspraak volledig aan alle kwaliteitseisen voldoet, is zij volgens Van Domselaar veel breekbaarder dan wordt gedacht. Een rechter moet soms tragische keuzes maken. Bijvoorbeeld bij de uithuisplaatsing van kinderen, als een op zichzelf juiste beslissing gepaard gaat met een tragisch verlies. Het tragische karakter van zo’n beslissing verdient volgens Van Domselaar expliciete erkenning. Zij noemt dat ‘een vorm van respect voor de verliezende burger’. Op die manier kan een gerechtelijke uitspraak ook een stimulans vormen voor wetgevers en beleidsmakers om in de toekomst dergelijke tragische beslissingen te voorkomen.
