De raadsheren Viehoff, Wedeven en Heymeijer moesten beslissen over het lot van een man die 1.500 gulden van zijn schoonfamilie had gestolen. De rechtbank veroordeelde de man eerder tot negen maanden celstraf. Als de raadsheren de veroordeling van de rechtbank overnemen, dan moet de man naar het beruchte Kamp Erika in Ommen.
Om des gewetens wille
In dit ‘gevangenenkamp’ onder Duits regime heerst een waar schrikbewind. Gevangenen worden afgebeuld, uitgehongerd en afgeranseld. Daarom werd de dief veroordeeld tot alleen de tijd die hij in voorarrest zat. De drie raadsheren hadden de uitspraak in alle stilte kunnen doen, maar ze schrijven op dat ze ‘om des gewetens wille’ geen hogere straf hebben opgelegd. Het arrest is tijdens de Tweede Wereldoorlog een van de weinige verzetsdaden vanuit de Rechtspraak.
Moed
Herman Hermans is oud-vicepresident van de gerechtshoven van Amsterdam en Leeuwarden en schrijver van het boek Om des gewetens wille, dat gaat over het Leeuwarder arrest. “Ik merk dat praten over dit arrest mij nog steeds wel wat doet”, zegt hij. “De zaak was van zichzelf niet bepaald groots en meeslepend, maar het gaat natuurlijk om de moed van deze raadsheren om niet alleen hun geweten mee te laten wegen in hun beslissing, maar ook om dat uitdrukkelijk te verwoorden.”
Ondergedoken
Daarbij weken ze niet van de wet af. Wel had de beslissing persoonlijke gevolgen: de raadsheren Viehoff en Wedeven werden door de Duitsers ontslagen en doken onder. Heymeijer was slechts raadsheer-plaatsvervanger en mogelijk vonden de Duitsers hem daarom niet belangrijk genoeg om te ontslaan. Hermans: “Daardoor kwam hij in een moeilijke positie. Mensen zouden kunnen denken dat hij met de Duitsers onder één hoedje speelde. Hij heeft toen zelf om ontslag verzocht, maar dat werd niet aanvaard. Later is ook hij ondergedoken.”
Toeslagenaffaire
Hermans vindt dat dat deze uitspraak ook voor de rechters van vandaag van betekenis is. “Bijvoorbeeld als het gaat om de vraag wat je beslist als je bij een zaak te maken hebt met een wet waarvan je als rechter vindt dat die voor een onrechtvaardige beslissing zorgt. Denk aan de toeslagenaffaire. In hoeverre neem je dan als rechter de ruimte om naar je geweten te luisteren, ook als de wet die ruimte niet lijkt te bieden? Kortom: hoe gewetensvol ben je zelf als rechter?”
Collectieve geheugen
Dat deze uitspraak nu in het online uitsprakenregister opgenomen wordt, noemt Hermans vooral symbolisch, omdat het arrest als eerbetoon al in 1951 in de Nederlandse Jurisprudentie is gepubliceerd. “Maar het is goed dat de uitspraak nu gemakkelijker te vinden is. Dat helpt om dit belangrijke arrest in ons collectieve geheugen te houden.”
