Ooit werden slachtoffers gezien als medeaanstichters van het misdrijf: hoe meer schuld het slachtoffer had, des te lichter de straf voor de dader. Dat beeld is lang blijven staan. Zelfs in 1971 concludeerde een Amerikaanse wetenschapper, in een onderzoek naar 627 verkrachtingszaken in Philadelphia, dat in 19 procent van de gevallen de vrouw enige vorm van ‘eigen schuld’ had.
Zijn vakgebied, de victimologie, zegt Maarten Kunst, heeft dan ook wat goed te maken. Maandag 26 oktober hield hij zijn oratie als nieuwe hoogleraar criminologie aan de Universiteit Leiden. Dat goed maken is gelukt, slachtoffers kregen steeds meer rechten – maar werken die rechten naar behoren?
Spreekrecht
Met name bij de zwaardere geweldsdelicten (gevangenisstraf van acht jaar of langer), is er verandering gekomen. Vooral het spreekrecht van slachtoffers springt dan in het oog: ze mogen zelf, terwijl het proces nog niet is afgerond, iets zeggen over de schuld van de dader(s) en over de aard en hoogte van de straf. Verder mogen slachtoffers vaak het strafdossier inzien en via het strafproces een schadevergoeding vragen aan de dader. Ook is er een Schadefonds Geweldsmisdrijven opgericht waaruit slachtoffers kunnen worden gecompenseerd. Maar is het ‘voldoende’?
Wettelijke beperkingen
In zijn oratie wees Kunst er ook op dat slachtofferrechten wettelijke beperkingen kennen. Zo geldt het spreekrecht alleen bij zwaardere misdrijven, terwijl de behoefte ook kan bestaan bij een lichter misdrijf. Ook voor het recht op een uitkering uit het Schadefonds Geweldsmisdrijven voor slachtoffers van ernstige misdrijven gelden beperkingen die in de weg kunnen staan bij de aanvraag ervan. Kunst wil onderzoeken of de aannames wel juist zijn die de wetgever en het schadefonds hebben gedaan ten aanzien van de gevolgen van verschillende typen misdrijven. Kortom: zijn de beperkingen wel op hun plaats?
Toegang tot het recht
Dat lijkt er niet op, zeker nu veel slachtoffers zelfs geen toegang krijgen tot hun rechten. Zo kan volgens Kunst de strafrechter een verzoek tot toekenning van schadevergoeding niet-ontvankelijk verklaren, omdat de behandeling van dit verzoek naar zijn mening ‘een onevenredige belasting van het strafproces’ zou opleveren. Het slachtoffer moet zich dan tot de civiele rechter wenden om alsnog gecompenseerd te worden.
Gökmen T.
Een ‘extreem voorbeeld’ van belemmering van de uitoefening van rechten was volgens Kunst te zien in de rechtszaak tegen Gökmen Tanis, de man die in 2019 in Utrecht in een tram vier reizigers doodschoot en zes ernstig verwondde. “Hij onderbrak telkens de betogen van de slachtoffers, waarop de rechter hem uit de zaal verwijderde. Maar slachtoffers richten hun betoog juist vaak ook aan de vermeende dader.” Mede hierom wil de minister voor Rechtsbescherming de dader verplichten in de rechtszaal aanwezig te zijn tijdens de behandeling van zijn zaak. Maar is dat wel terecht? Moet het slachtoffer als ‘tevreden klant’ de rechtszaal kunnen verlaten? Kunst: “Is het nu zo dat meer rechten, zoals verplichte aanwezigheid van de dader, het slachtoffer tevredener maken? Ook dat wil ik onderzoeken.”
Uitbreiding slachtofferrechten
Nog steeds leeft, ook in de politiek, het idee dat we in Nederland niet goed omgaan met slachtoffers, stelde Kunst in zijn oratie. “Vandaar dat wordt gekeken naar mogelijk uitbreiding van hun rechten. Maar het lijkt me belangrijker om eerst eens naar de huidige rechten te kijken, ervoor te zorgen dat die kunnen worden uitgeoefend en na te gaan of ze doen waarvoor ze bedoeld zijn.”
