Bestuurlijke blindheid klinkt als een ernstige kwaal. Kunt u uitleggen wat u onder deze term verstaat?
“Bestuurlijke blindheid wil zeggen: een situatie waar de overheid enerzijds bepaalde burgers ‘niet ziet’ – met name individuen die afwijken van het model van ‘de gemiddelde burger’ – en anderzijds als deze niet-standaard burgers wel worden gezien, dan worden ze behandeld met wantrouwen. Het bestuursrecht en overheidsbeleid zijn ontworpen voor een ideaalbeeld van de gemiddelde burger (meestal een man met gemiddeld inkomen, leeftijd, stabiel gezin, gezond, onafhankelijk van de overheid) die de overheid nauwelijks nodig heeft en zijn rechten zonder enige assistentie kan uitoefenen. Denk aan hoe de digitale overheid is ontworpen voor burgers die voldoende digitale geletterdheid hebben. Er wordt nauwelijks gedacht aan individuen die ‘anders’ zijn. Bestuursorganen (maar ook de wetgever) zijn blind voor diversiteit binnen de maatschappij en het feit dat bijvoorbeeld burgers die laaggeletterd zijn of individuen die kampen met stressvolle situaties, zoals armoede of langdurige ziekte, weinig doe-vermogen hebben.”
Waar komt uw belangstelling voor dit onderwerp vandaan?
“Ik ben een idealist die een maatschappelijke bijdrage wil leveren met mijn onderzoek. Aan de ene kant ben ik nieuwsgierig naar hoe niet-juristen bestuursrecht in de praktijk ervaren. Ik hou me niet enkel bezig met theoretische vragen, maar ook met hoe we de ongelijkheid tussen burgers en de overheid ‘in de echte wereld’ kunnen compenseren. Het feit dat bestuursrecht aanneemt dat alle burgers hun rechten zelf kunnen opeisen en alles online kunnen doen is een onrealistische fictie die laat zien dat de wetgever en bestuursorganen de burger niet zo goed kennen. Aan de andere kant kan ik mij voorstellen hoe het voelt om ‘niet gezien te worden’ door de overheid en te verdwalen in een ‘zee van bureaucratie’ en tegenstrijdige regels. Ik moest als volwassen ‘nieuwkomer’ in dit land Nederlands leren. Het is mij meerdere keren overkomen dat ik niet wist niet hoe alles werkte en geen hulp kon vragen. Hoewel ik nooit afhankelijk van de overheid ben geweest en als hoogleraar bestuursrecht inmiddels de Nederlandse bureaucratie goed begrijp, heb ik zelf ervaren hoe moeilijk het kan zijn om ‘anders’ te zijn.”
U koppelt bestuurlijke blindheid aan digitalisering en technologie. Hoe komt het dat digitalisering op dat gebied juist een versterkende werking heeft?
“Digitale technologie is niet neutraal. Technologie kan ons sterker of zwakker maken ten opzichte van de overheid. Momenteel worden nieuwe technologieën vaak ingezet om burgers te surveilleren en kosten te besparen. Als burgers toeslagen online aanvragen, dan zijn balies met ambtenaren amper nodig. De burger doet voor een deel het werk van de overheid. Technologie wordt ook gebruikt om burgers die ‘anders’ zijn te surveilleren en risicoprofielen in het kader van fraudeopsporing te ontwerpen. Technologie kan ook worden ingezet om burgers te helpen, bijvoorbeeld door betere chatbots te creëren, overheidsdiensten aan te passen aan de omstandigheden van burgers, digitale overheid toegankelijker te maken, zowel de behoeften van burgers ten opzichte van de overheid als hun potentiële problemen te voorspellen en begrijpelijke informatie en advies te geven aan burgers.”
Een veelgehoord voorbeeld als het gaat om de onzorgvuldige behandeling van burgers die ‘anders’ zijn, is de toeslagenaffaire. Hoe kijkt u als expert op het gebied van deze materie naar zo’n complexe zaak met veel maatschappelijke impact?
“De toeslagenaffaire is inderdaad een goed voorbeeld van bestuurlijke blindheid. Deze affaire werd niet enkel veroorzaakt door de inzet van technologie, maar door het onderliggende beleid. Er is veel geschreven over de toeslagenaffaire, maar er is te weinig gezegd over het feit dat de meeste slachtoffers alleenstaande moeders zijn. Vrouwen worden vaker gezien als fraudeurs, maar dit betekent niet dat zij per se meer frauderen. De training van data om een hoge risicoscore te geven aan vrouwen is een resultaat van de geschiedenis van sociaalzekerheidsrecht: toeslagen werden aanvankelijk bedacht als tijdelijke ondersteuning van de gemiddelde burger (een man) en uiteraard zijn gezin. Een alleenstaande vrouw paste niet in dit model en viel dus buiten de ‘moraliteit’ van het systeem.”
U beveelt aan om technologie juist meer in te zetten om het bestuursrecht empathischer te maken. Hoe zou dat er in de praktijk uitzien, wat u betreft?
“Empathie betekent dat je in de schoenen van een ander kunt staan. Denk aan het gebruik van virtual reality: op basis van deze technologie zou je ambtenaren kunnen trainen zodat ze beter kunnen begrijpen waarom sommige aanvragers fouten maken als ze toeslagen aanvragen of in bepaalde financiële en persoonlijke situaties terecht zijn gekomen. We kunnen ook AI inzetten om informatie aan te passen aan de gebruiker, zodat we zeker zijn dat informatie op een optimale manier wordt gecommuniceerd. Empathie kan worden verwezenlijkt aan de hand van meer investering in gebruiksvriendelijkheid, betere assistentie (online en offline), automatische toekennen van overheidsdiensten (in plaats van aanvragen) en betere opleiding van ambtenaren.”
Wie of wat is in uw juridisch bestaan uw bron van inspiratie?
“Meerdere wetenschappers hebben mij geïnspireerd. Mijn huidige onderzoek is geïnspireerd door de Amerikaanse hoogleraar Martha Fineman die de vulnerability-theorie vorm heeft gegeven. Fineman betoogt dat kwetsbaarheid universeel en individueel is: we kunnen allemaal op een gegeven momenteel kwetsbaar worden, maar we zijn kwetsbaar op een andere manier.”
Wat staat er op uw bucketlist?
“Ik wil graag een boek schrijven voor het algemene publiek, dat is altijd mijn droom geweest.”
Wat is het hoogtepunt in uw juridische carrière?
“Mijn oratie afgelopen vrijdag is ongetwijfeld het hoogtepunt in mijn carrière, omdat ik mijn werk met mijn familie en vrienden kon delen en ze daardoor begrijpen wat mij dagelijks bezighoudt. Mijn postdoc aan Yale en de toekenning van mijn Vidi en WASP-HS projecten (om kwetsbaarheid in de digitale staat te bestuderen) waren andere mijlpalen, maar ze voelden toen niet als hoogtepunten omdat ik ze niet heb gevierd.”
Welk boek las u het laatst?
“The Psychology of Money (Morgan Housel). Sinds ik ben begonnen met mijn onderzoek naar kwetsbaarheid, ben ik steeds meer geïnteresseerd geraakt in financiële geletterdheid. We zien in ons onderzoek dat vele vrouwen financieel laaggeletterd zijn en hierdoor in de problemen komen na een scheiding, het overlijden van een partner of ziekte.”
Wat is niet over u bekend, dat wel interessant is?
“Wie mij op social media volgt, weet dat ik veel recensies schrijf over Italiaans ijs (gelato). Ik ben echt een foodie en ijs is mijn grote passie. Als ik op reis ben, dan probeer ik altijd een nieuwe ijssalon te bezoeken en een recensie te schrijven waar ik de smaken (kwaliteit en originaliteit), locatie, prijs-kwaliteit verhouding en service beoordeel.”
Als u het voor het zeggen had, dan…?
“Zou ik een Ministerie van Geluk creëren. Dit heb ik ook in mijn oratie voorgesteld. Zo’n ministerie zou toezicht houden op verschillende aspecten die burgers gelukkiger maken: betere geestelijke zorg, meer tijd met familie (betere werk-privébalans), helpen individuen om hun ikigai (purpose) te vinden, strijden tegen eenzaamheid van senioren. Bhutan en de Emiraten hebben al zo’n ministerie.”
Benieuwd naar de studententijd van Sofia Ranchordás? Kijk hier.
