Vandaag heb ik – voor het eerst – gestemd in een kerk. Tot nu toe zat mijn stembureau altijd in een van de scholen in de buurt, maar deze keer was het een bijzaaltje van de wijkkerk. Afgezien van de buitenkant was er overigens weinig religieus aan op te merken; afgaande op de stapels speelgoed functioneert het zaaltje normaal als crèche.
In Den Haag was een paar weken geleden hierover een klein relletje. De gemeente had besloten stembureaus niet meer in kerken te huisvesten met een verwijzing naar de scheiding van kerk en staat. Daarop kwamen tal van kritische reacties van politici en anderen, en dat leidde weer tot overtrokken reacties van veel reaguurders. Een typisch voorbeeld van wat Tom Mikkers in zijn recente boekje met die titel noemt Religiestress. Een treffend woord, in augustus zelfs verkozen tot Woord van de maand. Het verwijst naar de spanningen (vaak zelfs allergische reacties) die in onze seculiere samenleving optreden rond religie, zowel binnen religies als in de samenleving als geheel.
Bij religiestress zie je vaak krampachtige en ongenuanceerde reacties. Je zou dit kunnen betitelen als religieonzin: onzinnige en vaak ongeïnformeerde stellingnames over alles wat met religie te maken heeft. Zo ook rond de stembureaus. Want de scheiding van kerk en staat heeft hier, anders dan de gemeente Den Haag suggereert, helemaal niets mee te maken. Er stond vandaag echt geen dominee voor de deur van de kerk die de kiezers opriep op een christelijke partij te stemmen. En omgekeerd was voor de gemeente het stembureau zeker geen bruggenhoofd om de protestantse kerk te gaan controleren. Maar dat is wel wat de scheiding van kerk en staat inhoudt. De kerk mag als organisatie geen macht in de staat hebben, en de staat mag zich niet met de interne zaken van de kerk bemoeien. Iets meer staatsrechtelijk inzicht had van de burgemeester van Den Haag toch wel verwacht mogen worden – ook al heeft hij dan nooit zijn rechtenopleiding afgemaakt.
Maar dat betekent niet dat stemmen in een kerk volstrekt onproblematisch is. Ik realiseerde me dat pas goed toen in Canada een joodse collega zeer verontwaardigd meldde dat zij na haar verhuizing in een kerk moest stemmen. Gezien de onderdrukking van de joden door het christendom was dat voor haar moeilijk te verteren.
Een stembureau moet voor iedereen toegankelijk zijn. Het moet fysiek toegankelijk zijn, dus ook voor mensen in een rolstoel. Maar er mogen ook geen mentale drempels zijn. Veel mensen zouden er bijvoorbeeld moeite mee hebben als een stembureau in een bordeel of een casino gevestigd zou zijn. Een stembureau moet dus een neutrale uitstraling hebben. Daarom vestig je een stembureau ook niet in een partijkantoor, of in het kantoor van een vakbond, een werkgeversorganisatie of Greenpeace.
Voor mijn joodse collega vormde een kerk zo’n mentale drempel. Veel burgers in Nederland hebben last van religiestress, van allergische reacties op religie (of op specifieke varianten daarvan zoals de rooms-katholieke kerk en de islam). Soms is die allergie ook goed te begrijpen. Denk aan het seksueel misbruik door priesters of de homofobe uitlatingen van veel kerkleiders en imams. Voor Geert Wilders zou het bijvoorbeeld een groot probleem zijn als hij in een moskee zou moeten stemmen, omdat hij immers beloofd heeft daar nooit een voet te zetten. Daarom was het besluit van de gemeente Den Haag om geen stembureaus in kerken of moskeeën te vestigen terecht – alleen voerde zij de verkeerde argumenten aan.
Laten we overigens niet doen of het hierbij om een heel groot, principieel punt gaat. Een van de problemen van de huidige religiestress is dat het vaak leidt tot overdreven scherpslijperij. Soms is het praktisch niet goed mogelijk om een stembureau in een meer neutrale ruimte te vestigen; het alternatief kan zijn dat je mensen die slecht ter been zijn veel verder moet laten lopen. Ook de gemeente Den Haag had om praktische redenen toch nog voor één stembureau een beroep gedaan op een kerkgebouw. Zeker nu ieder kan stemmen in een stembureau naar keuze, is dit ook niet onoverkomelijk; die enkeling die echt niet in een kerk wil stemmen kan immers naar een andere locatie uitwijken. Het beste antwoord op religiestress is uiteindelijk vooral dat we leren er iets ontspannener mee om te gaan.
Wibren van der Burg is hoogleraar rechtsfilosofie en rechtstheorie aan de Erasmus Universiteit Rotterdam. Het centrale thema van zijn onderzoek en onderwijs is de interactie tussen recht, ethiek en samenleving.
