Strafrecht en duurzaamheid

Delen:

Als student vond ik de strafrechtelijke principes van retributie, afschrikking, generale en specifieke preventie al abstract en gekunsteld. Als advocaat heb ik veertien dagen niet kunnen slapen toen een cliënt in voorarrest zat. Mijn nachtrust keerde pas terug toen hij weer vrij was. Sindsdien is mijn afkeer van het strafrecht alleen maar verder toegenomen, doordat mijn afkeergevoel versterkt werd door duurzame argumenten. Hoog tijd om daar een blog aan te wijden:

Waarom moet het eerst helemaal misgaan voordat je met strafrecht kan ingrijpen? Al jarenlang vertrouw je het zaakje niet. Jarenlang houdt ze in de gaten om ze onmiddellijk te kunnen pakken zodra ze echt in de fout gegaan zijn. Wat een oneconomische en asociale manier van werken. Want op het moment dat je het zaakje niet vertrouwt is het in feite al tijd om dat te communiceren. Alleen al het wantrouwen is reden om te praten. Meestal is er dan ook al iets aan de hand. Daar kun je dan naar op zoek gaan en kijkenof je kunt bijsturen. Zo voorkom je dat dingen echt fout lopen. En als blijkt dat er echt niets aan de hand is, moet het zó uitgesproken kunnen worden dat het wantrouwen ook echt omgeslagen is in wederzijds vertrouwen, waar je samen op kunt doorbouwen. Vanuit wederzijds vertrouwen kun je met elkaar in contact blijven als dat nuttig is. Zo werk je preventief. Maar dat mag van het strafrecht niet. Je mag pas toeslaan als het fout gegaan is. En dan moeten ook de bewijzen rond zijn, want anders gaat justitie voor je billen, zelfs al is het hartstikke mis.

Wat een verschrikkelijke manier van werken! Wat asociaal, zowel voor de samenleving als voor de dader toe! Want door niet meteen al de communicatie aan te gaan, laat justitie dingen fout lopen en brengt zij dus de veiligheid van de samenleving in gevaar. En bovendien: Wat een gigantische hoop tijd en energie wordt er verspild. En wat een kosten brengt dit mee voor de samenleving!

Een volgend punt: Waarom leren wij onze kinderen dat zij geen kwaad met kwaad moeten vergelden, maar doet justitie dat juist wel? Moet justitie dit als voorbeeld voorleven? Mijn gevoel en verstand zeggen: Nee. Dat is fout!

Straffen is: wraak nemen, gelegaliseerd wraak nemen. Wraakgevoelens zijn destructief, ook als ze legaal via een rechterlijke uitspraak worden geëffectueerd. Ze brengen schade toe aan intermenselijke verhoudingen. En dat zou niet moeten voorkomen.

Straffen is toevoeging van leed: Waarom leed toevoegen als een misdrijf al zoveel leed gebracht heeft? Leed toevoegen maakt het alleen nog maar erger. Je zou juist moeten hélen, verzachten, herstellen, zodat de pijn, die door het misdrijf is toegebracht, verlicht wordt en de intermenselijke verhoudingen weer zo goed als mogelijk worden hersteld.

Lang heb ik gedacht dat ik teveel een softie was dat ik die veertien nachten niet sliep van dat voorarrest. Maar ik ben er intussen van overtuigd geraakt dat de gevoelens die me wakker hielden, me iets heel zinvols te vertellen hadden:

Gevangenisstraf is één van de verschrikkelijkste dingen die je een mens kunt aandoen. Het is een immorele straf, omdat je een mens de mogelijkheid ontneemt zin aan zijn leven te geven. Je dwingt hem te leven als een zombie. Hoe kun je daarna nog van iemand verwachten dat hij normaal in de samenleving gaat participeren? Dat kunnen alleen mensen met een ongelofelijk sterke persoonlijkheid en een enorme wilskracht en doorzettingsvermogen. Van gewone mensen kun je dat niet verwachten. En van getraumatiseerde mensen, wat delinquenten eigenlijk altijd zijn, al helemaal niet. Die komen er dus bijna nooit meer bovenop.

Als ik nuchter en logisch probeer na te denken zeg ik: “Wat een verkeerd idee om iemand die een misdrijf gepleegd heeft uit de samenleving te isoleren. Die moet immers juist leren hoe die wél moet leven in de samenleving. Isoleren is dan precies het tegendeel van wat je zou moeten doen. Want je stelt de dader in de onmogelijkheid om te leren wat hij juist zou moeten leren. Daarbij zijn gevangenissen ook nog zeer kostbare instellingen voor de samenleving en wordt er nauwelijks zinvol gebruik gemaakt van de arbeidscapaciteit van de gevangenen. Die hebben bovendien nog veel sociale en psychologische begeleiding nodig omdat zij geen zin aan hun leven kunnen geven. En na het uitzitten van de straf zijn er kostbare resocialisatieprogrammaas nodig om te proberen dat er nog iets van de ex-gedetineerde terecht komt.

Je zou iemand die in de fout is gegaan, zoveel mogelijk kansen moeten bieden om zich in te zetten voor de samenleving en het daardoor weer “goed te maken” voor zover dat mogelijk is. Dat zou goed zijn voor de samenleving én voor de eigen gemoedsrust van de man die de miskleun maakte. Je betrek hem weer bij de samenleving en zorgt dat hij zelf aan zijn rehabilitatie kan werken.

Dat is fair, want ieder mens maakt fouten, ook heel ernstige. Fouten zijn om van te leren. Nou: laten we in godsnaam juist díe mensen de kans geven écht van hun fouten te leren en zich te verbeteren! Dat doe je niet door ze op te sluiten. Daarmee bewerkstellig je precies het tegendeel. Ze raken gedemoraliseerd. Ze ontmenselijken. De kloof naar de samenleving wordt met de dag dieper en moeilijker overbrugbaar. Daarom zijn gevangenissen zulke uitstekende broeinesten en laboratoria voor nieuwe criminaliteit. Want de kloof naar de onderwereld is verdwenen zodra je gevangenisklant bent geweest.

Door mensen de cel in te sturen genereert ons strafrechtsysteem voortdurend nieuwe criminaliteit en neemt de onveiligheid in de samenleving toe. Justitie genereert steeds meer strafzaken en bewerkstelligt dus precies het tegendeel van wat zij zou moeten bewerkstelligen. Daar box je met legioenen therapeuten, maatschappelijk werkers en reclasseringsmedewerkers met geen mogelijkheid tegen op.

Daarbij kan ik me niet voorstellen dat een strafrechter, als hij een zittingsdag erop heeft zitten en een aantal medemensen weer voor een tijd de bak in heeft gestuurd, met een gevoel van voldaanheid over zijn werk thuis komt. Een stuk van zijn gevoelsleven moet in de diepvries liggen. Dat kan niet anders. Dit kan je als mens geen goed doen. Het beschadigt je gemoed. Je stompt af, zeker niet als je dit voor langere tijd doet.
Ik geloof bovendien niet dat het straffen van een dader hun slachtoffer echt helpt. Natuurlijk sluit straffen wel aan bij hun primaire gevoelens van boosheid, rancune of wraak. Maar die gevoelens zijn niet erg constructief. Ze zijn niet evenwichtig, ze zijn onverwerkt en “onvolwassen”, zou je kunnen zeggen. Daarom helpen dit soort gevoelens het slachtoffer nooit op een duurzame manier. Je ziet bij slachtoffers die hun innerlijke evenwichtig hervonden hebben, dat ze vaak opvallend mild zijn naar de dader. Je hoort zelfs dat het hen emotioneel belast als de dader gevangen zit om wat hij hen aangedaan heeft. Wat het slachtoffer ook overkomen mag zijn: het blijkt uiteindelijk duurzaam prettiger voor hem te zijn als de dader zó goed in de samenleving wordt opgevangen dat hij daardoor niet meer in de fout zal gaan, dan dat hij wordt vastgezet. Het strafrecht is echter ongeschikt om dit duurzame doel te bewerkstelligen. Daarom hebben slachtoffers weinig anders om zich aan vast te klampen dan aan die kortzichtige korte termijn schijnoplossing van gevangenisstraf.

Dat kortzichtige denken wordt versterkt door de spierballentaal die nu zo in zwang is. Ik word er onpasselijk van. Beseffen de mensen die zo hard roepen om opsluiting, harders straffen en verplichte minimumstraffen eigenlijk wel dat ze als een automaat reageren vanuit hun primitieve instinctieve fight/flight emoties, de plek waar ook wraakgevoelens vandaan komen. Het laatste wat rechters en de wetgever zouden moeten doen is zich laten beïnvloeden of laten leiden door dit soort primaire, primitieve, onoverdachte en destructief gerichte reacties, die niets te maken hebben met het duurzaam oplossen van problematiek en die de samenleving alleen maar onaangenaam maken.

Om wijze en verstandige beslissingen te kunnen nemen moet je goed nadenken, betrokken en zorgzaam zijn. Je moet inventariseren en de balans opmaken: Wat is het probleem? Hoe verbeteren we de kwaliteit van de samenleving optimaal? Wat willen we concreet bereiken? Wat is de meest effectieve duurzame oplossing? Hoe kunnen wij het doel met zo laag mogelijke kosten bereiken? Dit zijn vragen die met duurzaamheid te maken hebben.

Vanuit dergelijk duurzame denken zijn in de Verenigde Staten enorm succesvolle nieuwe rechtbanksystemen tot stand gekomen, zoals drug courts, problem-solving courts en community courts. Stuk voor stuk zijn het buitengewoon slimme en weldoordachte strafrechtbank systemen. Alle zijn ze erop gericht gevangenisstraf te vermijden. Deze rechtbanken hebben trainings- en verbeterprogrammaas om deelnemers weer op het rechte pad te brengen. Rechters zien erop toe dat deelnemers voortgang maken. Zij gebruiken rechtsmacht niet alleen om te corrigeren, maar ook om te belonen als zij hun best doen en zij vorderingen maken. In community courts neemt een rechter de verantwoordelijkheid op zich om de veiligheid van een wijk te verbeteren door het in overleg met belanghebbenden in de buurt ontwikkelen van een effectief vervolgings- en bestraffingsbeleid dat ervoor zorgt dat de specifieke criminaliteit die de overlast veroorzaakt, effectief wordt bestreden. Dit soort gespecialiseerde rechtbanken leiden tot enorme kostenbesparingen doordat criminelen tot waardevolle burgers worden “omgeschoold”, recidivecijfers drastisch omlaag gaan en de druk op de agenda van de strafrechtspleging omlaag gaat. Ze verbreiden zich dan ook snel, zowel in de Verenigde Staten zelf als over de wereld. In de V.S. zijn in ruim 20 jaar tijd meer dan 2500 drug courts opgericht. Ze zijn uitgewaaierd naar vele andere landen, waaronder België (Gent). Daarnaast zijn er talloze andere problem soving courts ontstaan, zoals domestic violence courts, mental health courts, veteran courts, drunk driving courts. Alle zijn ze erop gericht om mensen te ondersteunen zich te verbeteren, verhoudingen gezonder te maken en de samenleving veiliger te maken. Dat deze systemen effectief zijn blijkt bij voorbeeld uit het feit dat de overlast door kleine criminaliteit in het Times Square district in New York City, verdwenen is.

Het blijkt rechters enorm goed te doen om in deze rechtbanken te functioneren. Rechters beseffen alles wat zij doen rechtstreeks erop gericht is de samenleving veiliger te maken en mensen tot betere mensen te maken. Dat is nog eens lekker thuiskomen na een fikse werkdag! Ik zou er direct voor tekenen als ik rechter was. Écht zinvol en duurzaam werk!

In Australië zijn ook gespecialiseerde rechtbanken ingesteld om een cultuurkloof tussen de blanke bevolking en de Aborigines te overbruggen. Prachtig, de maatschappelijke brugfunctie die de rechtspleging kan vervullen! Wat een mogelijkheden liggen er besloten in de rechtspraak!

En wat zien we in al deze nieuwe vormen van strafrecht: de theorieën van vergelding, afschrikking, speciale en generale preventie, zijn in één klap overboord gegooid. Ze zijn betekenisloos geworden of hebben een totaal andere inhoud en invulling gekregen: een duurzame invulling. Gefeliciteerd!: Van leed-fabriek en instrument tot gelegaliseerde wraakneming is de strafrechtspraak zomaar ineens getransformeerd tot een duurzaam productiebedrijf dat outcasts tot waardevolle mensen maakt en samenlevingen veiliger. Whaw! Dat is duurzaam! Teleurstellend alleen dat deze nieuwe rechtbanken in continentaal Europa nog nauwelijks van de grond komen. Common law landen doen dat aanzienlijk sneller en gemakkelijker. Daar zouden we een voorbeeld aan mogen nemen.

Wanneer en waar komt de eerste Nederlandse gespecialiseerde strafrechtbank van de grond? Welke rechter meldt zich bij voorbeeld als pionier om met een gespecialiseerde strafkamer het steeds nijpender wordende probleem van criminele Marokkaanse jongeren constructief aan te pakken en structureel op te lossen? Ik sta te popelen om mee te denken over de manier waarop rechtsmacht effectief en constructief daartoe zou kunnen worden ingezet. En dit is maar één van vele specifieke problemen van de Nederlandse samenleving die om oplossing vraagt. Wat een verfrissing en wat een duurzame arbeidsbevrediging zal dit in de rechtspleging teweegbrengen!

Delen:

Het belangrijkste nieuws wekelijks in uw inbox?

Abonneer u op de Mr. nieuwsbrief: elke dinsdag rond de lunch een update van het nieuws van de afgelopen week, de laatste loopbaanwijzigingen en de recentste vacatures. Meld u direct aan en ontvang elke dinsdag de Mr. nieuwsbrief.

Scroll naar boven