Top juridisch Nederland: rechtstaat in gevaar

Delen:

instortend-kaartenhuisDe top van juridisch Nederland sprak afgelopen dinsdag zijn zorgen uit over de afbrokkelende rechtstaat. Vooraanstaande juristen uit verschillende disciplines kwamen in de Eerste Kamer bijeen om te spreken over de ‘Staat van de Rechtstaat’. Deze zogeheten deskundigenbijeenkomst werd georganiseerd ter voorbereiding op het tweejaarlijkse debat over dit onderwerp dat plaatsvindt op dinsdag 11 maart in de Senaat.

De aanwezige deskundigen waren onder meer: Alex Brenninkmeijer (oud Nationale Ombudsman), Geert Corstens (president van de Hoge Raad), Herman Tjeenk Willink (ex-vicevoorzitter van de Raad van State), Walter Hendriksen (landelijk deken van de Nederlandse Orde van Advocaten), Maria van de Schepop (voorzitter van de Nederlandse Vereniging voor Rechtspraak), Ernst Hirsch Ballin (voormalig minister van Justitie) en Ybo Buruma (raadsheer bij de Hoge Raad).

Brenninkmeijer verzorgde een algemene inleiding. Hij was vooral kritisch ten aanzien van de politiek. Zo zei hij onder meer: “De rechtstaat is verzwakt. En dat komt met name door het slecht functioneren van onze democratie.” De rol van de Eerste Kamer is volgens hem een deel van het probleem. Brenninkmeijer gaf de senatoren dan ook het volgende advies: “Als u zich zorgen maakt over de rechtstaat, kijkt u ook dan ook eens in de spiegel. U bent de Chambre de réflexion. Maar kunt u die plek ook waarmaken in het huidige bestel? Of is het zo dat tegen de tijd dat u in het maatschappelijke en politieke debat iets naar voren brengt dat tegen de heersende stroom ingaat, direct de stem opkomt: ‘schaf de Eerste Kamer maar af!’? Hoe gezond is het systeem van checks and balances in Nederland?” Brenninkmeijer meent dat Nederland ‘een bang landje aan het worden is waar een hele grote behoefte is om tot steeds meer eenheid te komen’. “Dat wil zeggen de meerdere krachten worden niet aanvaard.”

Alle hens aan dek

Ook Tjeenk Willink uitte niet bepaalde milde kritiek op de politiek. Hij zei in de afgelopen decennia somberder te zijn geworden over de wijze waarop de politiek, politieke instellingen en politieke functionarissen, omgaan met de democratische rechtstaat en zin instituties. “Het is opmerkelijk dat wanneer over de problemen in de democratische rechtstaat wordt gesproken, het debat zich eigenlijk altijd concentreer top de rechtstaat. Toch worden veel problemen in de rechtstaat veroorzaakt door het functioneren van de democratie. Een vruchtbare discussie over de problemen in de rechtstaat is niet mogelijk, zonder het functioneren van de democratie daarin te betrekken. Dat betekent dat opnieuw moet worden nagedacht over de functie van politiek en bestuur en de relatie tussen wetgever, bestuur en rechter.” Tjeenk Willink stelt dat het denken over het recht binnen de overheid is gemarginaliseerd. “Door politiek en bestuur wordt het recht als beleidsinstrument beschouwd en gehanteerd. Daar heeft de rechter last van.” Hij vervolgt: In tijden van crises, waarin voor de burger ingrijpende maatregelen moeten worden genomen én uitgevoerd is het bij de overheid alle hens aan dek. De verschillende staatkundige instituties moeten dan weten wat hun eigen functie en de functies van de andere instituties inhouden. Hun functioneren moet juist dan niet tegelijkertijd worden verstoord door van buitenaf, meestal door de politiek, opgelegde reorganisaties op grond van slecht geanalyseerde problemen. Dat is in tijden van grote werkdruk onverantwoord. Toch gebeurt het voortdurend, steeds met goedkeuring van beide Kamers. Adviescolleges, samenvoeging van provincies, taakverschuivingen tussen departementen, ingrepen in uitvoerende diensten, reorganisatie van de hele rechtspraakketen. Het zijn maar enkele voorbeelden. De enige instituties die van reorganisaties blijkbaar gevrijwaard zijn, zijn de politieke instituties zelf.”

Delicate balans

Voordat Corstens aan zijn inleiding begon, benadrukte hij dat in een democratische rechtstaat niemand het laatste woord heeft. Verder bepleitte hij het immense belang voor de rechtstaat van de toegang tot de rechter. “De toegang tot de rechter is geen consumptiegoed, geen bankstel dat je wel of niet kunt kopen, het is een essentieel onderdeel van onze rechtstaat.” De vraag of de toegang tot de rechter op dit moment voldoende gewaarborgd is, is volgens Corstens niet eenvoudig te beantwoorden. Wel zei hij: “Het is een volstrekt veilige veronderstelling dat de drempel op dit moment eerder te hoog is dan te laag.”

“Meer en meer wetgeving wordt ontwikkeld waarbij de positie van de onafhankelijke rechter wordt uitgehold”, zei Van de Schepop. “Dat bewindslieden, leden van het parlement, het hoofd van de nationale politie of gisterochtend nog de top van het OM zich in de media in specifieke zaken uitspreken over de wenselijke hoogte van de strafmaat of publiekelijk afstand nemen van een rechterlijk vonnis, maakt deze ontwikkeling naar mijn mening des te zorgelijker. Onafhankelijke rechterlijke vonnissen dienen niet alleen een praktisch doel in de voorliggende zaak, maar ook het doel van controle en toetsing ter bescherming van de rechten van justitiabelen. Het belang daarvan zou door de overheid niet alleen gezien maar ook gekoesterd moeten worden. De delicate balans in de trias verdient aandacht en onderhoud.” Van de Schepop sloot haar inleiding af met: “Wij zien dat we onze rol als derde staatsmacht niet langer goed kunnen pakken. Door overvraging en onder-financiering. De rechters zijn momenteel bezig om kwaliteitsstandaarden te ontwikkelen. Standaarden die we onszelf op zullen leggen. Kwaliteit heeft een ondergrens en die gaan we niet passeren. Dat zijn wij aan de samenleving verplicht. Ik voorspel u echter de reactie vanuit de andere staatsmachten: ‘Dan halen we toch nóg meer zaken weg bij de rechter als die meer tijd gaat vragen?’ Een dergelijke reactie holt de rol die de rechterlijke macht behoort te spelen verder uit. En dat baart mij zorgen.”

Aangezicht

Volgens Buruma is ‘in onze rechtstaat de beslissing door een rechter met twee ogen en een neus met kennis van de vent en het dossier geleidelijk aan vervangen door de beslissing door een systeem van allemaal mensen die hun uiterste best doen maar van wie niemand het gevoel heeft de regie te hebben’. “Dat is meer dan een organisatorisch probleem, omdat daardoor het aangezicht van de rechtstaat zelf verandert. Het betekent dat de gedachte dat in een rechtstaat de wetgever regels maakt die gelijkelijk gelden voor iedereen maar de rechter in het concrete geval ieder het zijne geeft, geleidelijk aan vergeten raakt.”

Klik voor het videoverslag van de bijeenkomst hier.

Delen:

Het belangrijkste nieuws wekelijks in uw inbox?

Abonneer u op de Mr. nieuwsbrief: elke dinsdag rond de lunch een update van het nieuws van de afgelopen week, de laatste loopbaanwijzigingen en de recentste vacatures. Meld u direct aan en ontvang elke dinsdag de Mr. nieuwsbrief.

Meest gelezen berichten

Van onze kennispartners

Juridische vacatures

Scroll naar boven