Opnieuw trekt Van Ettekoven het boetekleed aan en licht hij toe hoe hij kijkt naar de conclusies in het rapport van de commissie Van Dam.
Verrast
Bij de Afdeling bestuursrechtspraak zijn ze “erg geschrokken” van het harde oordeel in het rapport ‘Ongekend onrecht’, zegt hij ook in dit interview. Het inhoudelijk oordeel van de commissie over de jurisprudentie van de Afdeling bestuursrechtspraak heeft de juristen daar ook “verrast”. Dit harde oordeel vloeit niet voort uit de in de bijlage van het rapport opgenomen analyse van jurisprudentie, aldus Van Ettekoven. “Maar de kern is natuurlijk hoe de overheid en de overheidsrechter met burgers omgaan, en wat die rechter doet als er spanning is tussen wat de wet voorschrijft en de uitvoering ervan.”
Intern overleg
Op de vraag van de interviewer hoe de Afdeling intern omging met de zogenoemde ‘alles-of-niets-aanpak’ die de Belastingdienst jarenlang bij de kinderopvangtoeslagen hanteerde, legt Van Ettekoven uit dat een min of meer vaste groep van ongeveer tien rechters zich sinds 2011 bezighield met zaken over kinderopvangtoeslagen. Daarover was met regelmaat overleg, waarin ook de ‘alles-of-niets-lijn’ meermaals tegen het licht gehouden. Veel van de zaken die in de eerste vijf à zes jaar werden behandeld waren fraudegerelateerd, zegt hij. De Afdeling bewoog mee met wat er in de maatschappij gebeurde, waar zich breed gespreid meerdere fraude-incidenten voordeden.
Correcties
Rond 2014-2015 zag de Afdeling de inhoud van de zaken veranderen; het ging meer om “foutjes in de uitvoering” bij mensen. In de uitspraken van de Afdeling zijn er vanaf 2015 op allerlei onderdelen correcties toegepast om de hardheid eraf te halen, aldus Van Ettekoven. “Maar je moet je afvragen of, als er op zo’n grote schaal schikkingen worden getroffen, dat geen signaal is dat er eigenlijk iets anders aan de hand is. Wij behandelden nog geen honderd zaken per jaar, terwijl er 650.000 gezinnen afhankelijk zijn van kinderopvangtoeslagen.” Waar de Afdeling bestuursrechtspraak steeds meer souplesse betrachtte is dat volgens hem niet doorgedrongen tot de uitvoerende dienst. “Achteraf is dat een punt waar we heel goed naar moeten kijken. Want als rechter kun je voor een paar mensen iets bereikt hebben, maar uiteindelijk gaat het erom dat je als rechterlijke macht ook het apparaat corrigeert, zoals we uiteindelijk tegen de Belastingdienst in 2019 hebben gezegd: ‘Je moet proportioneel optreden.’”
Signalen
Op de vraag in hoeverre er signalen zijn binnengekomen uit ‘de eerste lijn’, de rechtbanken, antwoordt hij dat alleen de rechtbank Rotterdam de rechterlijke moed heeft gehad om aan te geven dat het anders moest. Dat deze signalen ontbraken, is voor Van Ettekoven een van de redenen voor zijn uitnodiging aan de rechtbanken vorige week om met elkaar in gesprek te gaan over “deze wisselwerking”. “Ik weet dat de rechtbanken nu eerst zelf aan bezinning willen doen, maar ik hoop dat we ook samen in gesprek kunnen gaan. We willen allemaal bezinning.”
Ook met de rechtswetenschap wil de Raad van State het gesprek aangaan, “want rechtswetenschappers kunnen rechters prikkelen.”
Respectvolle dialoog
Van Ettekoven nodigt daarnaast de andere staatsmachten uit tot dialoog, maar wel op een respectvolle manier. “Ik zou het mooi vinden als we samen energie zouden steken in een methode van terugkoppeling.” Dat kan volgens hem in rechterlijke uitspraken, maar ook door op informele wijze signalen te geven. “De Hoge Raad doet dit al, in zijn jaarverslagen, maar bijvoorbeeld ook door in sommige arresten aan te geven dat bepaalde wetgeving niet deugt en dat de Hoge Raad zal ingrijpen als de wetgever hier niets aan doet.”
Andere knellende wetgeving
Eerder liet Van Ettekoven in Trouw al weten dat de Raad van State onderzoek gaat doen naar eigen uitspraken van de afgelopen jaren, om te zien of er naast de toeslagenaffaire mogelijk meer terreinen zijn waar de burger disproportioneel last heeft gehad van strenge wetgeving. Ook, zegt hij nu, zal er een uitvraag komen bij de advocatuur en andere partijen naar knellende wetgeving en uitvoering elders.
Vraagtekens
Over de door de Tweede Kamer dinsdag 26 januari aangenomen motie van Tweede Kamerlid Omtzigt om het bestuursrecht te laten onderzoeken door de Europese Venetië Commissie zegt Van Ettekoven dat met een onderzoek naar de marginale toetsing en de rol van de Raad van State de Tweede Kamer eigenlijk via een omweg externe controle vraagt op de inhoudelijke jurisprudentie van de Afdeling bestuursrechtspraak. “Daar kun je rechtsstatelijk je vraagtekens bij zetten.”
