Steeds meer gruweldaden van de Russische strijdmacht komen aan het licht na de recente opmars van het Oekraïense leger. In de oostelijke heroverde gebieden ontdekte de Oekraïense strijdmacht massagraven en mogelijke martelplaatsen, zo vertelde een onderzoeker van de Oekraïense politie over een massagraf van 440 mensen in Izium. Op woensdag 22 september 2022 eiste de president Zelensky van de VN een eerlijke bestraffing Rusland. Op welke manier kan er (enige) gerechtigheid geschieden voor de slachtoffers in Oekraïne?
Internationaal recht
Het internationaal Strafhof (International Criminal Court, ICC), gevestigd in Den Haag, houdt zich bezig met de vervolging van individuen die de ernstigste misdaden hebben begaan. Het ICC zou als meest voor de hand liggende optie gezien kunnen worden om zaken aan te spannen. Enkele dagen na het begin van de oorlog kondigde aanklager K. Khan aan om een volledig strafrechtelijk onderzoek te starten. Er kleven echter bezwaren aan het strafhof, zo is er voor misdaden van agressie, het starten van een oorlog, geen jurisdictie aanwezig. Dit volgt uit artikel 15 bis (5) ICC Statuut; het hof heeft geen jurisdictie over de misdaden wanneer deze gepleegd worden door onderdanen van een staat dat geen lid is. De Veiligheidsraad van de Verenigde Naties kan door middel van een doorverwijzing deze juridische brug overkomen, maar Rusland is een permanent lid van de SC en heeft een vetorecht. Dat betekent dat Rusland eigenhandig, met één stem, de doorverwijzing altijd kan weigeren. Bij elk ander misdrijf, wat valt onder de rechtsmacht van het ICC, is het voldoende dat één van de twee staten de rechtsmacht van het ICC aanvaardt. Dat is betreurenswaardig, want het is nu juist de misdaad van agressie dat effectieve vervolging verdient.
De rol van het ICC bestaat ook uit het bieden van ondersteuning, zo zijn onder andere Nederlandse specialisten onder de vlag van het ICC op verzoek van de Oekraïense autoriteiten afgereisd. Het Oekraïense Openbaar Ministerie (OM) heeft immers ten tijde van de oorlog niet genoeg mogelijkheden om al de plaats delicten zelf te onderzoeken.
Nationale recht Oekraïne
Het zwaartepunt ligt bij de Oekraïense justitie; zij zullen het overgrote deel van de zaken aanspannen. Het Oekraïense OM wordt dagelijks overspoeld met vele rapportages van oorlogsmisdaden; sinds het begin van de oorlog al meer dan 23.000. Om het Oekraïense OM te ondersteunen bij de behandeling van de afhandeling van deze oorlogsmisdaden hebben de EU, de VS en het Verenigd Koninkrijk de Crimes Advisory Group (ACA) opgericht. De ACA bestaat uit juristen om het Oekraïense OM concreet ondersteuning te bieden. En op 13 mei 2022 was het dan zover; de eerste Russische verdachte werd berecht door een Oekraïense rechtbank. De jonge tankcommandant schoot in het dorpje Chupakhivka een ongewapende burger dood en kreeg een levenslange gevangenisstraf. De meeste veroordelingen van (Russische) verdachten zullen volgen vanuit nationale recht. Wat het nationale recht niet mogelijk maakt, is de vervolging van staatshoofden, zij genieten immers immuniteit en kunnen niet door nationale rechtbanken veroordeeld worden.
Rol Nederland
Sinds de herziening in 2014 van de Wet Internationale Misdrijven (WIM), kent Nederland een verruimde rechtsmachtsregeling en toevoeging van het misdrijf agressie. Het OM kan, op grond van de WIM, in Nederland (Russische) verdachten van oorlog als agressiemisdrijven vervolgen. Er zijn hiervoor twee belangrijke belemmeringen: immuniteit van hoge overheidsfunctionarissen (president Poetin en premier Misjoestin) (art. 16 WIM) en Nederland beschikt pas over rechtsmacht indien de verdachte zich in Nederland bevindt (art. 2 lid 1 sub a WIM). Het kan echter ook zo zijn dat, indien een Nederlander slachtoffer wordt, de rechtsmacht ook aanwezig is (art 2 lid 1 sub b WIM). Mocht zich de voorgenoemde situatie voordoen, ligt het niet voor de hand dat Nederland oorlogsmisdaden gaat vervolgen. Denk daarentegen wel aan ondernemingen die vanuit Nederland, bijvoorbeeld via de haven van Rotterdam, handelen met Rusland en daarmee mogelijk medeplichtigheid kennen aan het misdrijf agressie. In tegenstelling tot het ICC biedt het Nederlandse strafrecht ook aanknopingspunten om rechtspersonen (art 51 Sr) te vervolgen. Op deze manier kan Nederland ook via het strafrecht actief bijdragen aan het vervolgen van personen of bedrijven die actief bijdragen aan de oorlogsagressie.
Het vervolg
Mijns inziens zijn de verwachtingen van het internationale recht groot, maar in de praktijk blijft de praktische uitvoering hiervan ontzettend lastig tegen een wereldmacht als Rusland. Dit is daarentegen juist het moment om via het internationale strafrecht gerechtigheid zegen te laten vieren. Zoals bovenstaand uiteengezet is, kunnen Nederland en het ICC daarbij een rol spelen. Nu het Oekraïense OM nog steeds operationeel is, lijkt mij het meest voor de hand liggend, dat zij de meeste vervolgingen zullen doen. Op geen enkele manier kan het grote verlies van Oekraïne goedgemaakt worden, maar de strafrechtelijke reactie mag niet uitblijven.
