Hoewel het doel van beide rechten hetzelfde is, namelijk het recht van volkeren om diens eigen lot te bepalen, kunnen zij niet door elkaar worden gebruikt. El derecho de decidir is namelijk een democratisch beginsel dat volkeren toestaat diens eigen lot te kiezen via politieke middelen zoals referenda. Voor Catalonië specifiek betekent dit het recht om de vraag te stellen of men zich wil afscheiden van Spanje.
Dit betekent niet dat dit synoniem is aan een afscheidingsrecht. Het zelfbeschikkingsrecht, el derecho de decidir, en het principe van onrechtvaardigheid zijn beide een juridische basis op grond waarvan het recht tot afscheiding kan worden geclaimd. El derecho de decidir is echter niet, zoals het zelfbeschikkingsrecht, gelimiteerd tot onderdrukte kolonies of volkeren wiens interne zelfbeschikkingsrecht is geschonden. De materiële reikwijdte lijkt dus naadloos aan te sluiten op de Catalaanse problematiek.
Een juridische basis
Het recht om te beslissen is nergens juridisch vastgelegd, maar internationaal recht bevat wel elementen waarvan het recht kan worden afgeleid. In de Quebec-zaak waren er twee referenda uitgevaardigd, ondanks dat de Canadese grondwet niet voorzag in een referendum over een secessionistische kwestie. De rechter oordeelde in die zaak dan ook dat Quebec geen aanspraak kon maken op het zelfbeschikkingsrecht en zich dus niet eenzijdig onafhankelijk kon verklaren met afscheiding van Canada tot gevolg. Echter vermeldde de uitspraak ook dat afscheiding een andere grondslag kon hebben, aangezien het recht om te beslissen impliciet werd erkend in de waarden verankerd in de Canadese grondwet. Het vonnis legde aan een beslissingsrecht ook bepaalde voorwaarden op, zoals de steun van de bevolking en de onderhandelingen met de moederstaat te goeder trouw. Dit laatste werd toegepast in de overeenkomst tussen het Verenigd Koninkrijk en Schotland in 2012.
Van Canada naar Kosovo
De Kosovo-zaak kan ook worden beschouwd als een kerncomponent in de juridische ontwikkeling en erkenning van het recht om te beslissen, aangezien het een bepaalde juridische basis biedt. Het Internationaal Gerechtshof (IGH) benadrukte de betekenis van het principe van territoriale integriteit, zoals in het VN-handvest: ‘The scope of the principle of territorial integrity is confined to the sphere of relations between States’. Het handvest zwijgt derhalve over de mogelijkheid tot afscheiding van een staat aangezien dit de territoriale integriteit betreft.
Bovendien heeft het IGH meerdere keren gesteld dat de rechtsgrond van diens argumentatie niet het zelfbeschikkingsrecht betreft, maar een andere vorm van legitimiteit. De Kosovo Advisory Opinion stelt dan ook dat er geen internationale juridische belemmering is, noch schending van enige internationale wet voor een eenzijdige onafhankelijkheidsverklaring, indien (I) alle andere manieren van een overeenkomst met de moederstaat zijn uitgeput, (II) de onafhankelijkheid is verklaard door legitieme politieke actoren zoals democratische vertegenwoordigers en (III) er geen sprake is van een gewelddadige afscheiding. Hoewel sommigen dit interpreteren als een ontwikkeling van het zelfbeschikkingsrecht, slaat het Hof dit recht volledig over en concentreert het op de uitoefening van de wil van het volk via democratische middelen in vreedzame omstandigheden.
En Catalonië dan?
Deze vergelijkende analyse leidt tot de conclusie dat el derecho de decidir enige juridische en politieke erkenning heeft verworven en dat Catalonië het recht zou kunnen claimen, aangezien internationaal recht een substaatentiteit niet per se verbiedt om de wil van het volk te beoordelen via democratische middelen, om zo hun politieke lot te bepalen. Als dit democratisch principe een positief recht zou worden met een juridische basis, dan zal Catalonië ongetwijfeld moeten voldoen aan de voorwaarden opgelegd in de Quebec- en Kosovo-zaak. Catalonië probeerde te onderhandelen over een nieuw pacte fiscal en het behoud van het eerdere Estatuto de Autonomía. Deze onderhandelingen mislukten echter, maar het zou voorbarig zijn om te stellen dat alle middelen zijn uitgeput.
Daarnaast werd de wil van het Catalaanse volk uitgedrukt door het Catalaanse parlement, dat werd gekozen door middel van democratische verkiezingen. Tot slot greep de Spaanse politie alleen in toen op 1 oktober 2017 een ongrondwettelijk referendum werd uitgevaardigd. Het is onwaarschijnlijk dat dit kan worden gezien als geweld door de moederstaat in vergelijking met Servië, dat de mensenrechten van de Kosovaren schendt. Concreet is de situatie in Catalonië binnen het paradigma van el derecho de decidir te plaatsen. Het is daarom niet ondenkbaar dat Catalonië in de toekomst het recht succesvol zou kunnen claimen. Momenteel is de drempel echter niet gehaald.
Volgende maand zal dit drieluik worden afgesloten met een juridische beoordeling van het Catalaanse recht op afscheiding van Spanje en de rol van de EU in deze problematiek.
