Wie dacht dat de eerste vrouwelijke rechter in het Koninkrijk der Nederlanden haar entree pas na de Tweede Wereldoorlog maakte, vergist zich. Al in 1921 trad in Nederlands-Indië een vrouw op als rechter. Het leidde tot een rechtszaak.
Tijdens archiefonderzoek in Jakarta stuitte promovendus Rowin Jansen (Radboud Universiteit Nijmegen) bij toeval op een uitgebreid dossier over de ‘Padangsche revisiezaak’. Hij schrijft erover in de nieuwste editie van Rechtsgeleerd Magazijn Themis. Uit dit dossier bleek dat in 1921 een vrouwelijke griffier, Anna Lange, inviel voor een mannelijke rechter. Ze trad op als volwaardig lid van de meervoudige kamer van de Raad van Justitie in Padang, aan de Westkust van Sumatra, en wees als rechter vonnis.
Bezwaar
“De advocaat in deze zaak maakte direct bezwaar tegen het feit dat zij, als vrouw, zitting had als rechter in een rechtszaak waaraan hij deelnam”, aldus Jansen. Hij vond dat de meervoudige kamer onwettig was samengesteld. De Padangse Raad ging daar niet in mee en liet de rechtszaak doorgaan. De zaak liep zo hoog op dat uiteindelijk het Hooggerechtshof van Nederlands-Indië zich erover boog. Dit hof oordeelde dat “in verband met gewijzigde behoeften en inzichten moet worden aangenomen, dat de vrouw als zoodanig niet is uitgesloten van de Rechterlijke Macht”.
Johanna Hudig
Dat was een heel ander geluid dan in Nederland te beluisteren viel. Daar laaide naar aanleiding van de Padangsche zaak wel een principiële discussie op over de komst van ‘dames-rechters’ − zo betoogden verschillende juristen dat het Nederlands-Indische recht op dit punt moest worden nagevolgd door het moederland. Maar de algemene mening bleef toch dat ‘de staatsmacht wordt uitgeoefend door mannen’. Rechterlijke macht noch politiek stonden te springen om een vrouw als rechter te benoemen. Het zou nog tot 1947 duren voor het zover was: toen werd Johanna Hudig geïnstalleerd, die tot 1977 als kinderrechter verbonden zou blijven aan de Rotterdamse rechtbank. Zelfs na haar aantreden werd bij de Hoge Raad nog getwist het fenomeen ‘vrouwen in juridische functies’.
Eervol ontslag
Over Anna Lange is Rowin Jansen tot nu toe weinig te weten gekomen. Ze studeerde en promoveerde in Leiden en vertrok op vijfentwintigjarige leeftijd naar Indië. Ze werkte jarenlang als griffier voor verschillende rechtbanken in Indië, waar het – wegens een tekort aan rechters − niet ongebruikelijk was dat een griffier inviel voor een rechter. In 1931 werd ze benoemd tot ridder in de Orde van Oranje-Nassau. Aan het begin van de jaren dertig werden veel vrouwen wegens bezuinigingen uit overheidsdienst ontslagen. Lange kreeg ook in 1935 eervol ontslag, waarna ze repatrieerde naar Nederland.
