De Hoge Raad kreeg een nieuw gebouw, in Amsterdam verscheen een nieuw paleis van justitie aan het IJdok, tal van rechtbanken kregen een nieuw onderkomen of werden gerenoveerd. Zo werden in Breda en Amsterdam nieuwe gebouwen neergezet. En in bijvoorbeeld Zutphen en Haarlem werden de oude gebouwen ‘hergebruikt’. In Zutphen is van het oude gebouw de ontvangstruimte gemaakt; in Haarlem aan de Jansstraat bleef alleen de oude gevel staan, maar werd daarachter een nieuwe binnenkant opgetrokken.
Beeldbepalend
Het architectonisch gezicht van de rechtspraak is sinds 1990 ingrijpend veranderd, vertelt Ros Floor. “Tot die tijd waren de klassieke gebouwen uit de negentiende of vroeg twintigste eeuw beeldbepalend. Dat is nu niet meer zo: je hebt nu volop moderne gerechtsgebouwen.”
Bouwprogramma
Floor promoveerde in 2012 op Architectuur van het recht. Nederlandse justitiegebouwen uit 1870-1914. Hij deed daarin verslag van de bouwcampagne van het ministerie van Justitie in die tijd. Zijn nieuwe boek is daar als het ware een vervolg op: hij bekijkt hierin de gerechtsgebouwen die in het kader van het bouwprogramma JR 120, dat begon in 1990, en daarna werden neergezet. Hij bespreekt ze in relatie tot ontwikkelingen in rechtspraak, architectuur en in de organisatie van het bouwen voor de Rijksoverheid.
Gezag
Tussen de gebouwen van toen en nu bestaan grote verschillen: “Er werd honderd, honderdtwintig jaar geleden nogal anders tegen het gezag aangekeken dan nu. Dat uitte zich in statige gebouwen. Nu is gezag minder vanzelfsprekend, en zijn dingen als democratisering en transparantie centraler komen te staan. Ook is het aantal rechtszaken enorm toegenomen, waardoor de rechtspraak een veel grootschaliger gebeuren is geworden, iets dat ook zijn weerslag op de gebouwen heeft. Er zijn ook tal van eisen bijgekomen: bijvoorbeeld op het gebied van techniek en van veiligheid. En de gehanteerde vormtaal in de architectuur is veranderd; gerechtsgebouwen zien er nu vaak eerder zakelijk en transparant uit dan imponerend.”
Zittingen
Floor kreeg voor zijn boek medewerking van de Raad voor de rechtspraak − waar hij in het najaar een presentatie over zijn bevindingen zal geven − en het Rijksvastgoedbedrijf. “Dat gaf me een makkelijker entree.” Hij bezocht alle Nederlandse gerechtsgebouwen, en woonde ook zeer regelmatig zittingen bij. “Ik vond het heel interessant om te zien hoe de openbare gedeeltes met de zittingszalen worden gebruikt.” Daarnaast zijn er natuurlijk de kantoorvleugels waar rechters en ondersteunend personeel werken, maar daar is Floor voor zijn onderzoek veel minder geweest (in de jaren 1995-2002, toen hij werkte bij de gerechtelijke ondersteuning, heeft hij er wel een reeks gezien).
Verzekeringskantoor
De conclusie die Floor in zijn boek trekt is dat men er in grote lijnen in geslaagd is om een reeks gebouwen neer te zetten die voldoen aan de gestelde functionele eisen. “Je hebt ook wel critici, die zeggen dat de functie van deze gebouwen minder duidelijk is dan vroeger. In de jaren negentig werd nogal eens gezegd dat sommige rechtbanken nauwelijks waren te onderscheiden van een verzekeringskantoor of een bankgebouw. Daar kan ik me wel wat bij voorstellen. Maar inmiddels is dat veranderd.” Zeker bij de gebouwen die de laatste tien jaar zijn neergezet, zoals bijvoorbeeld de Hoge Raad, het gerechtshof in Amsterdam en de rechtbank in Breda (maar ook in enkele gebouwen daaraan voorafgaand, in Haarlem (De Appelaar) en de nieuwbouw Zwolle, vindt Floor dat veel minder het geval. “In de loop der jaren is kennelijk steeds meer uitgekristalliseerd hoe je binnen een heel gecompliceerd programma van eisen én binnen het budget een goed en passend gerechtsgebouw neerzet.”
Ros Floor, Moderne Nederlandse gerechtsgebouwen. Symbolen van de rechtsstaat?, Amsterdam University Press
