In nationale rechtsordes is het redelijk duidelijk welke functies en bevoegdheden een rechtbank of gerechtshof heeft. Maar internationale gerechtshoven opereren in de internationale rechtsorde, de regelgeving is niet door een centraal wetgevend orgaan opgesteld en de afwezigheid van een verplichte rechtsmacht van internationale gerechtshoven maakt het functioneren ervan extra complex. Rosa Möhrlein onderzocht de werking van enkele internationale gerechtshoven, en promoveert daarop 28 augustus aan de Radboud Universiteit Nijmegen.
Vijf rechterlijke functies
Zij onderzoekt (‘deconstrueert’) in haar proefschrift verschillende uitspraken en adviezen van het Internationaal Gerechtshof van de Verenigde Naties, het Internationaal Zeerechttribunaal en de Beroepsinstantie van World Trade Organization (WTO). Aan de hand van de rechtsvragen in het geschil, de toepassing en interpretatie van het recht in de desbetreffende zaak en het antwoord of de conclusie die deze gerechtshoven geven, identificeert Möhrlein vijf rechterlijke functies: geschilbeslechting, rechtsverduidelijking, juridische rechtsvorming, legitimatie en de controle- en nalevingsfunctie.
Internationaal Gerechtshof
Het Internationaal Gerechtshof in Den Haag is mogelijk de bekendste van deze drie – ook internationaal gezien: het heeft het drukker dan ooit. Het wordt gevraagd om oordelen te vellen en adviezen te geven over conflicten in onder andere Gaza, Oekraïne en Myanmar, en beslecht grensconflicten wereldwijd.
Geschilbeslechting
Geschilbeslechting wordt vaak gezien als de hoeksteen van het internationaal recht. Interstatelijke gerechtshoven zijn dikwijls opgericht met de idee een alternatief te bieden voor een gewapend conflict. Maar wat geschilbeslechting precies inhoudt en waar de grenzen liggen voor wat een hof binnen deze functie precies doet, is meestal onduidelijk, constateert Möhrlein. Dergelijke hoven oefenen daarnaast ook andere belangrijke functies uit die eveneens van groot belang zijn voor de ontwikkeling van stabiele relaties tussen staten en de vorming en interpretatie van het recht. Het is daarom volgens Möhrlein belangrijk om een duidelijk beeld van die functies te hebben. “Dat verklaart ook waarom een hof autoriteit heeft en behoudt.”
Juridische rechtsvorming
Juridische rechtsvorming houdt in dat het recht niet alleen wordt toegepast, maar dat er in geval van leemtes en in nieuwe rechtsgebieden ook interpretaties worden gegeven over hoe het recht moet worden begrepen. Möhrlein noemt dit een ‘controversiële functie’: “Het Internationaal Gerechtshof begeeft zich dan te veel op het terrein waartoe alleen staten bevoegd zijn: het creëren van nieuwe verplichtingen in internationaal recht.” Legitimatie vindt zij een belangrijke functie in internationale uitspraken en adviezen. Daarbij kan worden gedacht aan het advies in de Namibië-zaak, waar de situatie politiek muurvast zat en de adviesvraag een doorbraak moest betekenen. “Doe je dat verkeerd, dan is het een controversieel breekijzer, doe je het goed, dan levert het waardevolle sturing op.”
Autoriteit
Möhrleins onderzoek biedt verklaringen waarom internationale gerechtshoven autoriteit bezitten en veel staten (blijven) aankloppen bij het Hof. “Uitspraken en adviezen worden veelvuldig gebruikt als argumentatie in andere, ook nationale zaken.” Dat komt volgens de onderzoeker omdat het Internationaal Gerechtshof verder gaat dan alleen het uitoefenen van een geschilbeslechtingsfunctie. Zij noemt als voorbeeld de advieszaak over de muur die Israël bouwde rondom de Westoever. Daar adviseerde het Gerechtshof in 2004 en juli 2024 over. Hoewel deze adviezen (tot nu toe) niet leiden tot een verbetering van de situatie op de grond, worden ze wel als houvast gezien voor wat in internationaal recht op dit gebied is geoorloofd en wat niet. Bovendien levert het reputatieschade op voor een land en geeft het richting in hoe er over het conflict gesproken wordt. Dat kan verklaren dat staten steeds de weg blijven vinden naar het Internationaal Gerechtshof.
Delicaat evenwicht
Dat moet wel werken in een delicaat evenwicht: “Een internationaal hof heeft continu te maken met uitdagingen over zijn functies, en moet op zoek naar een delicaat evenwicht: een oplossing bieden voor het geschil, zonder partijen tegen zich in het harnas te jagen.”
