Vechtpartijen, scheldtirades, beledigingen en bedreigingen: medewerkers van de Rechtspraak krijgen in de rechtszaal regelmatig te maken met agressie. Om daarmee te leren omgaan en agressief gedrag te voorkomen, organiseert de Rechtspraak regelmatig trainingen. Een rechter, een klachtencoördinator en een agressietrainer vertellen over hun ervaringen en aanpak.
Een verdachte die te horen krijgt dat zijn voorarrest wordt verlengd gooit een beker water over de rechter die deze boodschap overbrengt. En spuugt vervolgens naar de griffier. De verdachte van de tramaanslag in Utrecht bijt de rechters tijdens de eerste niet-inhoudelijke zitting toe dat ze niet meer waard zijn dan een kogel.
Rechters, griffiers, advocaten, officieren van justitie en parketpolitie krijgen regelmatig met fysieke en verbale agressie te maken. Soms draait een rechtszitting zelfs uit op een knokpartij, zoals tijdens de zaak over een dodelijke schietpartij in Best bij de rechtbank in Den Bosch in februari 2018. Tientallen mensen gingen in en buiten de rechtszaal met elkaar op de vuist.
Ook in het familie- en faillissementsrecht lopen de gemoederen regelmatig hoog op.
Inzicht
Om rechters en griffiers te leren hoe ze agressief gedrag in de rechtszaal kunnen voorkomen en situaties kunnen laten de-escaleren, organiseert opleidingsinstituut SSR regelmatig trainingen. Zo waren er cursussen als ‘Verbale agressie: voorkomen en hanteren’, ‘Gedrag en beweging op de zitting’ en ‘Judomatten in de cursuszaal’.
Jerome Verstappen is als docent onder meer verbonden aan het trainingsbureau De Agressietrainers en verzorgt ook voor de Rechtspraak cursussen. Deelnemers krijgen daarin meer inzicht in hun eigen houding en gedrag en het effect daarvan op anderen. Met oefeningen en simulaties waarbij ook acteurs worden ingezet, leren ze escalatie van verbale agressie te voorkomen en effectief en professioneel om te gaan met verschillende agressievormen.
Onduidelijkheid
Volgens Verstappen is er bij rechters en griffiers vaak onduidelijkheid over wat ze kunnen en moeten doen als ze met agressief gedrag worden geconfronteerd. “Vaak is niet helder wie waarvoor verantwoordelijk is en wanneer.” Hij geeft het voorbeeld van een griffier die niet wist of zij er iets van mocht zeggen toen een verdachte tegen haar tekeerging, of dat ze dit aan de rechter moest overlaten. “Sommige rechters vonden het vanzelfsprekend dat zij dit zelf deed, andere vonden dat dit hun verantwoordelijkheid is.” Veel medewerkers weten volgens hem ook niet goed wanneer ze de hulp van de parketpolitie moeten inroepen.
Protocol
Verstappen pleit ervoor dat de veiligheid in organisaties op drie niveaus gewaarborgd is: op het gebied van visie en beleid, uitvoering en vaardigheden. “Allereerst moet het standpunt van de organisatie ten opzichte van agressief gedrag vaststaan. Daarnaast moet voor medewerkers duidelijk zijn wat ze mogen en móéten doen als het misgaat of dreigt mis te gaan. Daarvoor is een protocol nodig.”
Van belang is volgens hem dat rechters zich goed realiseren wat hun eigen rol is als ‘ontvanger’ van agressie. “Vaak reageer je heel primair op agressief gedrag, vanuit een overlevingsmechanisme. Om professioneel te kunnen reageren is het belangrijk dat je eerst weer even ‘landt’. Dat kan bijvoorbeeld door je te richten op je ademhaling.”
Rommeltaal
Ook is het belangrijk dat rechters zich ervan bewust zijn welke agressievormen er zijn en welk gedrag daarbij hoort, zodat ze beter kunnen bepalen wat ze moeten doen om iemand te laten bedaren. “Sommige mensen zetten agressief gedrag bewust als instrument in om iets te bereiken. Anderen worden agressief uit frustratie. Er is ook willekeurige agressie, waarbij iemand erop uit is de ander te beschadigen.”
Rechters moeten volgens Verstappen duidelijke grenzen aangeven en zeggen wat bij overschrijding de gevolgen zijn. “We zien vaak dat mensen in de war raken als ze niet goed weten waar ze aan toe zijn. Daardoor kan hun agressieve gedrag verergeren, zeker als er publiek in de rechtszaal aanwezig is. We zien nog vaak dat rechters pas zorgen voor veiligheid wanneer er een incident plaatsvindt, maar dit moet vóóraf gebeuren.” Een rechter moet daarbij geen “rommeltaal” gebruiken, om te voorkomen dat de ander hem verkeerd begrijpt. “Hij moet bijvoorbeeld niet zeggen dat iemand zich rustig moet gedragen en normaal tegen hem moet praten, want dan is de kans groot dan de ander reageert met: ‘Ik doe normaal, jíj doet niet normaal!’”
Stoel naar het hoofd
Ellen van Rijssen maakt als senior-strafrechter bij de rechtbank Midden-Nederland regelmatig emotionele uitbarstingen mee tijdens zittingen. “Vooral in zaken over Wegenverkeerswet-delicten met dodelijke slachtoffers zie je vaak heftige emoties bij de nabestaanden.” Fysieke agressie komt tijdens strafzittingen weinig voor, zegt ze, maar soms gaat het toch mis. “Een collega kreeg onlangs een stoel naar haar hoofd gegooid. Gelukkig werd ze niet geraakt, maar dit incident had veel impact. We hebben er veel met elkaar over gepraat. Hoe kon dit zover komen?”
Hiervoor was Van Rijssen familierechter. Vooral in BOPZ-zaken, waarin wordt beslist over de opname in een psychiatrische instelling, werd ze vaak met agressie geconfronteerd. “Als rechter moet je altijd ingaan op die emoties.”
Bijzitter
Tijdens strafzittingen bespreekt ze meestal niet vooraf de ‘spelregels’. “Ik kijk het meestal even aan, tenzij we vooraf geïnformeerd zijn dat iemand bijvoorbeeld voor de zitting door het lint is gegaan of veel medicijnen heeft genomen. Bij BOPZ-zittingen hebben we met de klinieken afgesproken dat ze ons dan inlichten.”
Van Rijssen realiseert zich dat het soms lastig is om tijdens het gesprek met de verdachte ook de rest van de zaal in de gaten te houden. “Omdat je als behandelend rechter niet altijd meekrijgt wat er verder in de rechtszaal gebeurt, hebben we de afspraak dat de bijzitters tijdens meervoudigekamer-behandelingen hierop letten. “Zo merkte ik als bijzitter een keer dat een man achter de verdachte hem steeds iets influisterde in een taal die we niet verstonden; later bleek dit zijn vader te zijn. Daar heb ik toen iets van gezegd.”
Paniekknop
Van Rijssen volgde de training ‘Heibel in de rechtszaal’ voor rechters en griffiers, die ze zelf mede organiseerde. “Vooral nuttig vond ik de samenwerking met de medewerkers van de parketpolitie, met wie we uitgebreid spraken over elkaars verwachtingen. Sindsdien is er binnen onze rechtbank een protocol waarin de afspraken zijn vastgelegd en waarin onder meer staat wanneer je op de paniekknop drukt en wanneer de griffier de bode belt of skypt. ”
Vilein
Als klachtencoördinator bij de rechtbank Midden-Nederland krijgt Jaap Madern regelmatig met agressie te maken. Madern is psychosociaal en bedrijfskundig geschoold en werkte jaren in de zorg voor verstandelijk gehandicapten. Wekelijks heeft hij tien tot vijftien telefonische klachtgesprekken, waarover hij adviseert aan het gerechtsbestuur. “Zo’n klacht kan over van alles gaan, van de koffie die in de rechtbank over kleding is gemorst tot een klacht dat er onvoldoende toezicht is gehouden op de bewindvoerder van opa’s vermogen, waardoor iemand een ton zou mislopen.”
Bij gemiddeld drie van die klachten is sprake van agressie. “Dan is sprake van instrumentele agressie. ‘Ik weet je te vinden’, zeggen ze bijvoorbeeld, of ‘Ik zet het op internet’. Een uitbarsting uit frustratie ben ik meestal snel vergeten, maar een vileine opmerking blijft me soms een hele dag bij. Met name de klagers in familierechtszaken zijn vaak emotioneel. Het belang in die zaken is natuurlijk enorm.”
Complotdenkers
Madern heeft de indruk dat “mensen steeds vaker hun houvast kwijt zijn”. “In toenemende mate is er sprake van psychiatrische problematiek en regelmatig wordt in complotten gedacht. Zo klaagt een als doctorandus afgestudeerde dame erover dat de rechter niet goed toezicht houdt op de waterkwaliteit, waardoor haar plantjes doodgaan. Passieve agressie komt soms ook voor. Dan dreigt iemand dat hij zichzelf iets aandoet. Soms staat zo iemand in de hal van de rechtbank en bellen ze mij om met hem te praten.”
Duizend-dingen-doekje
In een agressietraining leerde Madern vooral heel actief te luisteren. “Soms laat ik mensen even uitrazen, maar ik laat me niet uitschelden. Ook begrenzen leerde ik in die training.” Humor helpt volgens hem vaak om de angel eruit te halen. Maar wat vooral werkt is dat hij de tijd neemt voor mensen. “Zo heb ik eens een klager na een emotioneel klachtgesprek over een uitspraak in een zedenzaak een rondleiding door het gebouw gegeven en gaandeweg met haar nagepraat. Zoiets doet iemand goed. Omdat ik van veel markten thuis ben, noemen ze me hier ook wel Duizend-dingen-doekje.”
Ministers op bezoek bij rechtbanken na moord op Derk Wiersum
De politie en het OM hanteren bij agressie en geweld tegen werknemers met een publieke taak in heel Nederland dezelfde aanpak. In het programma Veilige Publieke Taak is speciale aandacht voor de aanpak van daders, de rol van lokaal bestuur en het voorkomen van geweld. Politie en OM geven onder meer voorrang aan de opsporing en vervolging van verdachten, en daders mogen eerder voorlopig worden vastgezet. Officieren van justitie eisen tegen verdachten van geweld tegen werknemers met een publieke taak een drie keer zo hoge straf als in andere geweldzaken. Deze afspraken staan in de Eenduidige Landelijke Afspraken (ELA).
Handreiking
Ook werkgevers hebben een verantwoordelijkheid. Met verschillende maatregelen, die zijn beschreven in de handreiking Agressie en Geweld, kunnen zij werknemers beschermen tegen agressie en geweld, bijvoorbeeld door werknemers te trainen in de omgang met agressie en geweld. Met een online test kunnen werkgevers zien of zij hun werknemers genoeg beschermen.
Sinds de moord op de Amsterdamse advocaat Derk Wiersum op 18 september hebben ministers Grapperhaus (J&V) en Dekker (Rechtsbescherming) verschillende rechtbanken bezocht om daar met rechters, griffiers en advocaten te praten over hun zorgen over hun veiligheid.
