Het is februari 2024 en verkenner Ronald Plasterk presenteert de ‘gezamenlijke basislijn’ voor het waarborgen van de Grondwet, de grondrechten en de democratische rechtsstaat. Dat is nodig, want lang niet iedereen vertrouwt de PVV in het nog te vormen kabinet. Tout juridisch Nederland valt erover: we hoeven het toch niet te hebben over wat vaststaat, dat we de Grondwet en grondrechten respecteren?
Elke jurist? Minstens één zegt: “Waarom zouden we het er níét over hebben.” Dat is Ingrid Leijten (1984), hoogleraar constitutioneel recht aan Tilburg University. “We hebben grondwettelijke uitgangspunten heel lang voor lief genomen. We sleutelen niet veel aan onze Grondwet, die al vrij sober is. Die legt de basisregels vast – bijvoorbeeld over bevoegdheden die overheden mogen uitoefenen – maar laat ook vrij veel over aan fatsoenlijke politici. Erachter zit een verhaal: waarom heeft de overheid, de wetgever, überhaupt de bevoegdheid gekregen om regels te stellen waaraan wij ons moeten houden? Daar mag je het best over hebben. Zo begin ik ook altijd mijn colleges staatsrecht voor eerstejaars.”
Interpretatie
Leijten: “We kunnen niet doen alsof er niets aan de hand is. Er komt een kabinet met een partij die een geschiedenis heeft met uitspraken en inzichten van heb ik jou daar, en die zelf niet democratisch is georganiseerd. Dan kun je niet zeggen: we hebben een Grondwet, het loopt allemaal wel los. We moeten ook niet doen alsof de Grondwet en onze rechtsstatelijke uitgangspunten zo klip en klaar zijn dat je er niet over kunt discussiëren. Juist omdat onze Grondwet de wetgever ruimte laat om bijvoorbeeld grondrechten te beperken. Eigenlijk moeten we er het de hele tijd over hebben: wat staat er in de Grondwet? Hoe willen we dit interpreteren? Is er nood aan een nieuwe interpretatie? Vervolgens moet je ook de praktijk volgen: mooi zo’n rechtsstaatverklaring, maar de proof of the pudding is in the eating.”
Die pudding is een Wilders die vanaf de zijlijn van alles kan roepen. “Dat vind ik staatsrechtelijk een probleem, zeker nu hij zich vaak beroept op het feit dat zijn partij zoveel zetels en een grote achterban heeft. In ons parlementair systeem moet je op regeringsdeelname na vier jaar – of eerder – kunnen worden afgerekend. Door die knip te maken tussen Wilders in de Kamer en een zogenaamd extraparlementair kabinet wordt dat lastig: Wilders zal zeggen: ik heb de problemen niet veroorzaakt, dat waren de klunzen in het kabinet. Hij zal met zijn PVV verantwoordelijkheid willen ontlopen.”
Discipline
Ingrid Leijten groeit op in de Noordoostpolder in een familie zonder juristen. Op haar achttiende vertrekt ze naar Tilburg, voor een opleiding aan de Dansacademie maar na een jaar kwam ze tot het inzicht dat ze beter een andere studie kon volgen. Dat werd politicologie, later aangevuld met een rechtenstudie. In 2025 promoveerde ze, in 2022 werd ze hoogleraar in Tilburg.
Waar ze zich voor inzet: ‘het verhaal’ van de rechtsstaat beter vertellen, de constitutionele ongeletterdheid doorbreken. “De Grondwet, daarover hoeven we niet echt te praten, dachten we lange tijd. Maar dan komt er een pandemie en worden grondrechten van iedereen ingeperkt. Of er komt een Toeslagenaffaire. Dan moet je het echt hebben over de kaders van de rechtsstaat, zeker met klimatologische, pandemische en geopolitieke dreigingen.”
Het gaat er wat Leijten betreft niet alleen om dat burgers doordrongen zijn van de grondrechten die ze hebben, maar ook van de waarde van een goed democratisch proces. Daarbinnen moeten grondrechten, zoals tijdens de pandemie, worden afgewogen tegen andere belangen, op basis van feiten en op basis van belangen van verschillende groepen. “Dat zijn we aan het verliezen. Nu verkondigen politieke partijen eerder hun mening zonder te luisteren naar wat de tegenpartij ervan vindt. En als een rechter vervolgens slecht beleid in strijd met hoger recht acht, heeft die het weer gedaan.”
TikTok
Zelf brengt zij het constitutionele besef bij in haar colleges. Verder gebeurt het op scholen, bij vakken over burgerschap. “Anderen schrijven boeken of zitten bij praatprogramma’s. Vanuit de Staatsrechtkring, waarvan ik sinds kort voorzitter ben, kijken we wat wij kunnen doen. Misschien moet ik op TikTok gaan en als een soort influencer vertellen over de Grondwet.”
Verder is zij bezig met een boek over grondrechten, voor een breder publiek. “Grondrechten staan op een voetstuk, daar mag niemand aankomen, dat is zo’n beetje het beeld. Toen dat tijdens de pandemie wel gebeurde, werd de overheid ‘corrupt’ genoemd. Grondrechten zien we ook als principes, als beginselen die we zoveel mogelijk moeten beschermen. Maar dat narratief heeft ook de aandacht verschoven naar rechters die zich uitspreken over eventuele grondrechtenschendingen. Dan krijg je weer het verwijt van ‘D66-rechters’, de elite die bepaalt dat burgers ‘niks meer mogen of juist altijd hun zin krijgen’. In mijn nog te schrijven boek voeg ik een ander narratief toe. De rechtsstaat kunnen we zien als een huis, de grondrechten als ‘kamers’, met muren, vloeren, plafonds – een structuur – die duurzaam zijn, gevormd door rechtsgeschiedenis, moraal en jurisprudentie van onder meer het Europees Hof. Maar minstens zo belangrijk is wat er ín die kamers gebeurt. Wie zitten daar, welke afwegingen maken zij, welke feiten liggen op tafel, welke belangen spelen er. Grondrechtenbescherming gaat ook daarover. We kunnen best een muurtje behangen, maar die structuur moet blijven bestaan. Zoals ik al zei: de rechtsstaat moet gaan over feiten, rationeel handelen, zodat alle belangen aan bod komen.”
Onlangs organiseerde Mr. een poll over constitutionele toetsing. Hoe kijkt u daar tegenaan?
“Ik ben voorstander, hoewel het weinig juridische meerwaarde heeft. De meerwaarde is vooral symbolisch: in het EVRM staan grofweg dezelfde grondrechten en daaraan kunnen rechters wel toetsen. Toch vind ik het belangrijk omdat we het dan meer over de Nederlandse Grondwet gaan hebben en zo het besef van de Grondwet groeit. Vergeet ook niet: het EVRM kúnnen we opzeggen.”
En een constitutioneel hof?
“Ben ik niet principieel op tegen, maar ik vind toch dat alle rechters formele wetten zouden moeten kunnen toetsen aan de Grondwet. Met een hof krijg je waarschijnlijk meer aandacht voor de spraakmakende grondwettelijke zaken. Zo’n hof maakt toetsing tastbaarder en er worden duidelijke lijnen uitgezet over hoe we de Grondwet interpreteren. Laten we het over aan alle rechters, dan is de kans groter dat we dichter bij de EHRM-rechtspraak blijven en dat het een beetje op de achtergrond gebeurt. Dan mis je wel de aandacht voor de Grondwet.”
Lees hier het hele interview met Ingrid Leijten.
