Ruim 40 procent van de Nederlandse huishoudens heeft een rechtsbijstandsverzekering. Dat zijn vooral mensen met een middeninkomen. Met die verzekering kunnen zij een advocaat, vaak in dienst van de verzekering, inschakelen wanneer zij rechtsbijstand nodig hebben. Het Europese Hof van Justitie heeft met de Vlaamse Balies-uitspraak (14 mei 2020) de deur opengezet naar een vrije advocaatkeuze bij meer procedures. Daarmee bestaat de kans dat de verzekeringen duurder worden, want een externe advocaat inhuren is duurder dan een advocaat in dienst van een rechtsbijstandsverzekeraar. Dat kan ertoe leiden dat mensen hun verzekering opzeggen, waarmee hun toegang tot het recht wordt beperkt. Dit zou met name mensen met een middeninkomen treffen. Omdat de Vlaamse Balies-uitspraak op verschillende manieren kan worden geïnterpreteerd, heeft het WODC Pro Facto gevraagd te onderzoeken hoe de rechtsbijstand betaalbaar kan blijven.
Vrije keuze
Rechtsbijstandsverzekeraars zijn verplicht om in de verzekeringsovereenkomst uitdrukkelijk te bepalen dat de verzekerde vrij is om zelf een rechtsbijstandverlener te kiezen in een gerechtelijke of administratieve procedure. Een verzekerde is dus niet gebonden aan de in-house jurist of een door de rechtsbijstandsverzekeraar gekozen advocaat. Dit recht op een vrije keuze van een rechtsbijstandverlener staat onder andere in artikel 4:67 van de Wet op het financieel toezicht.
Gerechtelijke procedure
Maar wat is een ‘gerechtelijke procedure’? Het Hof bepaalde in Vlaamse Balies dat dit ook betrekking heeft op een ‘procedure voor gerechtelijke of buitengerechtelijke bemiddeling waarbij een rechterlijke instantie betrokken is of kan zijn, hetzij bij het inleiden van de procedure hetzij na afloop ervan’. Het is daarmee nog niet duidelijk welke procedures en juridische handelingen precies onder het vrije keuzerecht vallen. Het is mogelijk dat deze uitspraak leidt tot een uitbreiding van het vrije keuzerecht – met gevolgen voor de toegang tot het recht van gebruikers van rechtsbijstandsverzekeringen.
Drie scenario’s
In de studie Verzekerd van vrije keuze onderscheiden de onderzoekers drie mogelijk scenario’s: behoud van de huidige situatie (beperkt keuzerecht), beperkte uitbreiding van het keuzerecht of uitbreiding tot alle juridische geschillen. Wordt het keuzerecht beperkt uitgebreid (met mediation en bindend advies), dan zal de schadelast van verzekeraars stijgen, die daar weer op reageren met hogere premies. Dan worden rechtsbijstandverzekeringen voor sommige middeninkomens te duur.
Tariefregulering advocaten
Volgens de onderzoekers kunnen rechtsbijstandsverzekeringen betaalbaar worden als er meer inzicht komt in de redenen voor verzekerden om gebruik te maken van het vrije keuzerecht. Ook zouden verzekeraars verfijndere kostenbeperkende maatregelen kunnen inzetten. Ook is een vorm van tariefregulering voor de advocatuur denkbaar. Advocatentarieven zijn in Nederland relatief hoog, constateren de onderzoekers, waardoor een uitbreiding van het vrije keuzerecht hier vergaande gevolgen kan hebben.
Prijsafspraken
Verder adviseren de onderzoekers om kostenverzekeringen aan te bieden. Hiervoor dienen de kosten van externe advocaten wel transparant en voorspelbaar te zijn. Dit kan bijvoorbeeld worden gerealiseerd door middel van prijsafspraken tussen rechtsbijstandsverzekeraars en advocatenkantoren of door tariefregulering door de overheid.
