De coronapandemie gaf een belangrijke impuls aan de digitalisering in de rechtspraak. Uit onderzoek uit 2022 kwam naar voren dat de digitale maatregelen die toen zijn genomen de rechten van kwetsbare rechtzoekenden niet optimaal konden waarborgen. Naar aanleiding daarvan zijn aanbevelingen gedaan om de kwaliteit van digitale zittingen en daarmee de (digitale) toegang tot het recht voor kwetsbare rechtzoekenden te verbeteren. Het onderzoek Digitale zittingen in de Rechtspraak geeft daar een antwoord op. Onderzoekers van de Nijmeegse, Leidse en Utrechtse universiteiten keken daarbij hoe de situatie is in straf-, jeugdbeschermings-, vreemdelingen- en toezichtzaken.
Fysiek, tenzij
Duidelijk is dat online en hybride zittingen nog steeds plaatsvinden, maar de Rechtspraak is wel teruggekeerd naar de situatie waarin de fysieke zitting het uitgangspunt vormt. Het beleid is ‘fysiek, tenzij’, omdat fysieke aanwezigheid optimale communicatie tussen alle betrokkenen in het proces waarborgt. Dan kunnen verbale en non-verbale uitingen beter worden waargenomen, zeggen 426 rechters en raadsheren die hebben deelgenomen aan een survey. Binnen het strafrecht en vreemdelingenbewaringszaken samen worden tegenwoordig wekelijks zo’n honderd digitale zittingen gehouden, in de coronatijd was dat ruim vier keer hoger. Bij de beoordeling of een concrete zaak zich leent voor een digitale zitting, kan een rechter gebruik maken van het Afwegingskader en spelregels online zitting, dat in september 2024 is vastgesteld.
Minder emotionele stress
De ervaringen van rechters met digitale zittingen lopen sterk uiteen en verschillen binnen en tussen rechtsgebieden. Digitale zittingen met minderjarigen en met getuigen komen zelden voor, rechters hebben meer ervaring met zittingen waarbij deskundigen of procespartijen digitaal deelnemen. Als voordeel van digitale zittingen noemen rechters: betere toegankelijkheid voor mensen in verband met reistijden, kosten en mobiliteitsproblemen, de mogelijkheid om deel te nemen vanuit een vertrouwde omgeving en minder emotionele stress voor rechtzoekenden. Als nadelen worden genoemd de kwalitatief minder goede communicatie en de storingsgevoeligheid van de technologie. Rechters melden nog steeds problemen met de kwaliteit van internetverbindingen, slecht werkende apparatuur en onhandigheid bij partijen in het gebruik van digitale middelen.
Geen professionele uitstraling
Voor volledige online zittingen wordt hoofdzakelijk gebruikgemaakt van MS Teams. Over de technische kwaliteit daarvan zijn de geïnterviewde rechters redelijk tevreden. Echter, dit platform mist volgens de rechters een professionele uitstraling. Nadelig is ook dat er geen wachtkamerfunctie is waarin met deelnemers kan worden gecommuniceerd en er zijn geen goede mogelijkheden voor vertrouwelijk overleg tussen advocaat en rechtzoekende. Voor hybride zittingen worden aparte systemen gebruikt. De kwaliteit van die apparatuur verschilt per gerecht en binnen gerechten per zittingszaal.
Afwegingskader
Volgens de onderzoekers heeft de Rechtspraak na de coronapandemie verschillende stappen genomen om beleid te ontwikkelen voor digitale zittingen waarmee de eerder gesignaleerde knelpunten worden ondervangen. Zij erkennen echter dat het onderzoek te beperkt van omvang is om te zien of die stappen daadwerkelijk de rechten van kwetsbare rechtzoekenden bij digitale zittingen beter waarborgen. Wel is duidelijk dat in het geformuleerde afwegingskader de rechten van kwetsbare rechtzoekenden een rol spelen bij de beslissing een zitting wel of niet digitaal te laten plaatsvinden. Veelal wordt de instemming van de rechtzoekende daarvoor gevraagd.
Knelpunten
Desondanks constateren de onderzoekers nog enkele knelpunten. Zo is er geen wettelijke grondslag voor het houden van een digitale zitting in verschillende rechtsgebieden, behalve in het strafrecht en voor vreemdelingenbewaring. Ander knelpunten betreffen de kwaliteit van apparatuur en technische storingen en de kwaliteit van het digitale platform dat het gebruik van een digitale zitting moet faciliteren. Daarnaast zijn er nog communicatieproblemen: in zaken waarin wordt gewerkt met tolken (zoals in vrijwel alle vreemdelingenzaken) is nog geen verbetering te zien. Digitale zittingen lopen vertraging op, zeker als de tolk in de zittingszaal is en de rechtzoekende elders. In jeugdbeschermingszaken blijft de veiligheid een knelpunt: het is voor de rechter nog altijd onduidelijk of de rechtzoekende alleen in de ruimte is als de zitting digitaal plaatsvindt.
Capaciteit en logistiek
Tot slot zijn er problemen met de capaciteit en de logistiek. Hoewel er veel stappen zijn gezet om de capaciteit te vergroten – door het inrichten van zittingszalen en verhoorlocaties in penitentiaire inrichtingen – blijft de capaciteit beperkt en ontstaan er in straf- en vreemdelingenzaken nog steeds logistieke problemen als gevolg van het werken met tijdslots in penitentiaire inrichtingen als een zitting uitloopt. Die problemen worden groter als er een nieuwe pandemie zou uitbreken, verwachten de onderzoekers.
Lees hier het onderzoek Digitale zittingen in de Rechtspraak.