Op een gemiddelde dag zitten in Nederland ongeveer 9.000 mensen in de gevangenis. Een van de doelen van detentie is het voorkomen van recidive na vrijlating. Toch blijft het moeilijk om dit doel te bereiken. Bijna 50 procent van de vrijgelaten gevangenen wordt binnen twee jaar opnieuw veroordeeld. De staat heeft hier drie verantwoordelijkheden: humane straffen, welzijn van gedetineerden en het verminderen van recidive. Deze drie vormden de aanleiding voor het proefschrift Perceptions of sanctions and their effects, waarop Franziska Yasrebi-de Kom 3 februari aan de VU promoveert. Yasrebi, die in Maastricht forensische psychologie studeerde, keek daarbij naar de ervaren strafzwaarte en ervaren rechtvaardige behandeling op wangedrag tijdens detentie en recidive na vrijlating.
Afschrikkingstheorie
Eerder onderzoek liet zien dat zwaardere straffen gedetineerden niet afschrikken van het herhalen van wangedrag of het plegen van recidive. Zware straffen lijken zelfs de kans op wangedrag en recidive te verhogen. De meeste studies onderzochten de zogenoemde afschrikkingstheorie door de effecten van ‘objectief ’ zwaardere straffen te vergelijken met ‘objectief’ mildere straffen. Yasrebi stelt nu: objectief zwaardere straffen zullen waarschijnlijk alleen afschrikken als deze ook als zwaarder worden ervaren. Het effect van ervaren strafzwaarte op wangedrag en recidive is nog niet vaak onderzocht.
Procedurele rechtvaardigheidstheorie
Naast de afschrikkingstheorie geldt de procedurele rechtvaardigheidstheorie. Die stelt dat personen die zich op een procedureel rechtvaardige manier behandeld voelen, minder wangedrag en recidive zullen vertonen in vergelijking met personen die hun behandeling als oneerlijk ervaren. De praktijk is vaak anders: gewelddadig wangedrag tijdens detentie en recidive lijken niet te worden verminderd wanneer gedetineerde personen zich rechtvaardiger behandeld voelen.
Positieve gedragsverandering
Yasrebi stelt nu voor afschrikking en rechtvaardige behandeling samen te bekijken en toe te passen. Dan kunnen straffen humaner worden uitgevoerd, en neemt de kans op positieve gedragsverandering toe, zowel tijdens detentie als daarna. Wanneer gedetineerden ervaren dat ze rechtvaardig worden behandeld én hun straf als minder zwaar ervaren, verkleint dat de kans op herhaling van wangedrag, aldus Yasrebi.
Tegenovergestelde effecten
Uit een experiment onder 313 (ex-)gedetineerden bleek dat ervaren strafzwaarte indirect tot meer wangedrag van gedetineerden leidde. Procedurele rechtvaardigheid had het tegenovergestelde effect: ervaren procedurele rechtvaardigheid bleek wangedrag van gedetineerden indirect te verminderen. Zwaarder ervaren straffen en rechtvaardig ervaren behandeling hebben dus tegenovergestelde effecten op wangedrag en recidive. Yasrebi adviseert dan ook zwaar ervaren straffen op een transparante, consistente en respectvolle manier op te leggen. Zodoende ervaren gedetineerden die disciplinaire maatregelen ondergaan mogelijk een hogere mate aan rechtvaardige behandeling.
Detentieprogramma’s
Van belang daarbij zijn detentieprogramma’s die betekenisvolle activiteiten bevatten en de autonomie en dagstructuur van gedetineerden versterken. Ook het bieden van extra ondersteuning aan gedetineerde personen die hun tijd in detentie als zwaarder ervaren, zoals bijvoorbeeld vaders, helpt ervaren strafzwaarte te verzachten. Daarbij kan worden gedacht aan het ontwikkelen van programma’s die personen in detentie helpen in contact te blijven met hun familie en om om te gaan met het gemis van hun dierbaren. Rechtvaardig ervaren behandeling kan worden bevorderd als gedetineerde personen het gevoel krijgen dat gevangenispersoneel hen op een eerlijke, niet autoritaire, respectvolle manier behandelt, en via het voeren van informele gesprekken laat blijken gedetineerde personen te willen helpen en naar hen te luisteren. Deze aanbevelingen, erkent Yasrebi, botsen wel met de recente politieke plannen om het gevangeniswezen te versoberen en een korter dagprogramma aan te bieden om het tekort aan gevangeniscapaciteit aan te pakken.
