“Dus als ik het goed begrijp”, zei iemand uit regeringskringen tegen Maarten Feteris in een gesprek over het Urgenda-arrest, “moeten we er rekening mee houden dat de rechter ons zal houden aan internationale afspraken die Nederland maakt?” De president van de Hoge Raad kon niet anders dan dit van harte beamen. Het Urgenda-arrest, waarin de Hoge Raad bepaalde dat de Staat meer moet doen tegen de uitstoot van CO₂, wordt gezien als een mijlpaal in de relatie tussen de uitvoerende en de rechterlijke macht. Feteris noemt het arrest dan ook als eerste op de vraag welke uitspraken tijdens zijn zittingsperiode de grootste bijdrage hebben geleverd aan de ontwikkeling van het recht.
“Dit was een zaak van de buitencategorie die maatschappelijk van grote betekenis is”, zegt hij. De publieke belangstelling was navenant. Het buitenland kon meekijken en meelezen omdat de pleidooien en de uitspraak via een livestream in het Engels werden uitgezonden, en de conclusie en de uitspraak in het Engels werden vertaald. “De president van het Europese Hof voor de Rechten van de Mens sprak in 2020 in zijn jaarrede met instemming over Urgenda”, zegt Feteris.
“Over de meeste feiten waren partijen het eens”, vervolgt hij. “Een toename van de uitstoot van CO₂ leidt tot een opwarming van de aarde en bedreigt de levens, het welzijn en de woonomgeving van veel mensen. Een vermindering is dus nodig. De procedure ging erover in welk tempo de CO₂-uitstoot moest worden afgebouwd en of de rechter een bevel daartoe kon geven.” Over dat tempo zegt Feteris: ”Internationaal bestond consensus over exacte minimumpercentages en een exact tijdschema, daarover waren ook besluiten genomen tijdens klimaatconferenties. Dan kan de rechter de Staat moeilijk een ruimere marge toekennen.”
Een principieel verweer van de Staat was dat de rechter niet zulke politiek geladen beslissingen mag nemen. Feteris: “Daar is de Hoge Raad uitvoerig op ingegaan. Ook bij zaken die politieke consequenties kunnen hebben, moet de rechter bepalen wat juridisch juist is: de overheid moet binnen de grenzen van het recht blijven. Dat is nu net de kern van een rechtsstaat.”
Euthanasiezaak
Het arrest over euthanasie bij voortschrijdende dementie is voor Feteris een mijlpaal in de strafsector. “Het was een complexe materie en de maatschappelijke praktijk had grote behoefte aan duidelijkheid. Er was jarenlang geen strafrechtelijke vervolging op dit gebied geweest, dus de rechter was lang niet in de gelegenheid om er iets over te zeggen. Toen die mogelijkheid kwam, heeft de strafkamer van de Hoge Raad die aangegrepen om een groot aantal uitgangspunten te formuleren. De arts had bij de rechtbank gelijk gekregen. Omdat het OM niet in hoger beroep is gegaan, kon de procureur-generaal cassatie in het belang der wet instellen tegen het vonnis van de rechtbank. Zo kon er snel duidelijkheid komen voor de praktijk.”
In de belastingsector springt het arrest over wetsontduiking door een bankenconcern eruit. “Een buitenlandse bank had een Nederlandse BV gekocht met een winstverleden. Het concern had met geleend geld een aantal overnames in het buitenland gedaan. De bank wilde de gekochte winsten van de aangekochte BV’s kunnen afzetten tegen de financieringskosten van de aankoop van buitenlandse dochters. De inspecteur vond het wetsontduiking. De Hoge Raad had al de leer voor fraus legis ontwikkeld: als het voornaamste doel van een structuur is om de belasting te ontgaan, en die constructie ook in strijd is met doel en strekking van de wet, dan is het wetsontduiking.” De Hoge Raad oordeelde inderdaad dat in dit geval sprake was van wetsontduiking: de gekochte winsten mogen daarom niet worden gecompenseerd met aftrekposten van het concern zelf.
In al deze arresten draait het om rechtsontwikkeling en rechtszekerheid.
“Op die taken heb ik sterk de nadruk gelegd. Dat was door mijn voorganger al ingezet en ik ben daar stevig mee doorgegaan. Zo kun je discussie in de toekomst vermijden. Je schept duidelijkheid voor procederende partijen, maar ook voor onderhandelingen door mensen die een procedure willen voorkomen. Je kunt beter meteen zeggen wat je vindt, anders komt een onderwerp over een jaar weer terug. Ook voor de economie en het vestigingsklimaat is rechtszekerheid belangrijk. Als je alleen speldenprikjes uitdeelt, leer je niet conceptueel denken over het recht. En door conceptueel te denken, lever je ook een bijdrage aan de rechtseenheid. Je gaat immers eerder afstemming zoeken met collega’s in andere kamers. Bij het onderscheid tussen roerende en onroerende zaken, bijvoorbeeld, wil je dat de belastingkamer en de civiele kamer op één lijn zitten.”
Kruisbenoemingen
Omdat alle plannen voor de hervorming van de bestuursrechtspraak sneuvelden, heeft de Hoge Raad vol ingezet op afstemming met andere bestuursrechters.
“De commissie rechtseenheid bestuursrecht, waarin de vier hoogste bestuursrechters overleggen, bereikt steeds betere resultaten. Ook onderling nemen we door kruisbenoemingen deel aan elkaars rechtspraak voor zover dat van belang is voor de eenheid van de bestuursrechtelijke rechtspraak. Diverse leden van de Hoge Raad zijn nu staatsraad in buitengewone dienst, maar het omgekeerde kan helaas nog niet. Er is er wel een wetsvoorstel dat dit mogelijk maakt. Het is aanvaard door de Tweede Kamer en de Eerste Kamer.”
U heeft toegankelijkheid hoog in het vaandel staan. U stimuleert begrijpelijk taalgebruik, schreef samen met Jason van Heusden ‘De kleine Hoge Raad voor Dummies’, introduceerde een online jaarverslag met bewegende beelden. Waarom is dat belangrijk?
“We nemen beslissingen die voor veel mensen van belang zijn. Dan is het belangrijk dat mensen begrijpen wat zo’n beslissing inhoudt, respect hebben voor het instituut Hoge Raad en erkennen
dat het een bindende beslissing is die op een deskundige en integere manier tot stand is gekomen. Dus geen beslissing van een geheimzinnig orgaan. Daarbij past toegankelijke taal en geen negentiende-eeuwse mandarijnentaal die afschrikt. In mijn ambtsperiode hebben we begrijpelijke taal projectmatig aangepakt. De eerste resultaten daarvan zijn nu zichtbaar.”
Rammelende wetgeving
Twintig jaar geleden was de Hoge Raad veel meer gesloten, weet Feteris. “Er waren bijvoorbeeld geen jaarverslagen, en toen die kwamen waren ze meer gericht op cijfers dan op de inhoud.” Hij moet smakelijk lachen als hij vertelt over een oude voorlichtings-cd, waarin bodes te zien waren die met grote grijze zakken vol dossiers sjouwden. “De inmiddels overleden raadsheer en hoogleraar Hans Nieuwenhuis schreef later een artikel over rechtsvorming waarin hij constateerde dat het recht in grijze zakken zit. Dat was niet helemaal als compliment bedoeld.”
U schreef in 2018 het artikel ‘Signalen van de Hoge Raad aan de wetgever’, waarin u aankondigde dat de Hoge Raad aan de bel zou trekken bij onvolkomenheden en tegenstrijdigheden in wetten.
“Het komt voor dat je als rechter tegen wetgeving aan loopt die rammelt. Vroeger vond de Hoge Raad dat de rechter daar geen taak heeft. Maar de politiek en het bestuur lieten weten dat ze het op prijs stellen als we die problemen wel benoemen. Als we een serieus juridisch-technisch probleem signaleren, dan vragen we daar in een arrest aandacht voor, en later ook in het jaarverslag.”
Soms stuurt u een arrest met een briefje naar de minister.
“Dat heb ik één keer gedaan: over wetgeving op het gebied van de bijstand. Ik heb een arrest van de belastingkamer over de voordeurdelersregeling naar de minister van Sociale Zaken en Werkgelegenheid gestuurd. In het briefje erbij attendeerde ik op het signaal aan de wetgever. We gaan er niet vanuit dat de ambtenaren van dat ministerie alle arresten van de belastingkamer lezen.”
En, werd het gewaardeerd?
“Het heeft wel geleid tot een wetsvoorstel om het probleem op te lossen.”
Weerstand
Hoe vond u het om president te zijn?
“Tegenover collega’s voelde ik me primus inter pares. Draagvlak is superbelangrijk, omdat je als president nauwelijks hiërarchische bevoegdheden hebt. Je moet het intern meer hebben van globale invloed en gezag. Het is belangrijk dat collega’s je als een goede en integere vakgenoot herkennen, dat ze je als persoon waarderen en weten dat je het beste met hen en de organisatie voor hebt.”
Hoe ging u te werk bij het invoeren van veranderingen?
“Je moet eerst peilen hoe de gevoelens liggen en dan met voorstellen komen waar steun voor is. Aan de andere kant kom je er niet door alleen onomstreden dingen te doen, want dan verandert er nooit wat. Daar moet je wel een weg in vinden. Veel met mensen praten, veel luisteren. Als je iets wilt veranderen is er vaak een natuurlijk conservatisme bij mensen. Als je bij een kleine minderheid weerstand voelt, moet je je daardoor niet laten tegenhouden.”
Hoe gaat u om met weerstand?
“Door ruimte te bieden voor het gesprek en te zeggen: ‘Laten we het gewoon proberen’. Over bijvoorbeeld het project Helder Recht, gericht op heldere, begrijpelijke en goed leesbare uitspraken, bestond bij een enkeling wel wat scepsis. Mensen moesten wennen aan bepaald taalgebruik en de opzet van een arrest. Ik heb toen uitgelegd dat helder en begrijpelijk taalgebruik belangrijk is voor toegankelijkheid van het recht en contact met de samenleving. Dat geldt ook voor het taalgebruik van de hoogste rechter. Verder heb ik onderstreept dat het gaat om een stapsgewijze ontwikkeling, dat het niet gaat om jip-en-janneketaal en dat het naast gebruik van andere woorden ook gaat om de zins- en tekststructuur. Bijvoorbeeld door het werken met kopjes en met een goede inleiding of samenvatting. En ik heb zelf ook deelgenomen aan de trainingen.”
Boegbeeld
Hoe was het om het boegbeeld van de Hoge Raad te zijn?
“Ik heb geprobeerd zoveel mogelijk mezelf te blijven. Ik heb veel lezingen gegeven, veel met rechters in het land gesproken over juridische problemen waar snel duidelijkheid over moet komen. Ik heb gastcolleges gegeven aan universiteiten, juridische en niet-juridische genootschappen toegesproken en leraren maatschappijleer ontvangen, om maar een paar dingen te noemen.”
In de massamedia hebben we u niet vaak gezien.
“Klopt. Die zijn vaak vooral geïnteresseerd in controverses, prikkelende boodschappen en politieke actualiteit. Als president van de Hoge Raad kun je je niet in politieke controverses mengen. Ook over lopende rechtszaken kun je niet veel zeggen, want die kunnen nog bij de Hoge Raad terechtkomen.”
U keert terug in Hoge Raad. Kunt u het leiderschap loslaten?
“Ja hoor, mijn opvolgster Dineke de Groot zal ongetwijfeld sommige dingen anders doen dan ik. Iedereen legt zijn eigen accenten, en dat is prima. Dat is precies de reden dat er een maximumtermijn van zes jaar is afgesproken.”
Nog tips voor Dineke de Groot?
“Dineke de Groot is verstandig genoeg om zelf te bedenken hoe ze haar presidentschap wil invullen. Draagvlak is erg belangrijk, en daar zal ze volledig van doordrongen zijn.”
