Vooral bij burengeschillen lijkt de spreekuurrechter van de rechtbank Noord-Nederland bij te dragen aan een verbeterde, laagdrempelige toegang tot de rechtspraak. Onderzoekers noemen de pilot spreekuurrechter een goed voorbeeld van ‘maatschappelijk effectieve rechtspraak’.
Dat blijkt uit het rapport dat is opgesteld door onderzoeksbureau Pro Facto, in samenwerking met de vakgroep Staatsrecht, Bestuursrecht en Bestuurskunde van de Rijksuniversiteit Groningen. De onderzoekers gingen na hoe de procedure bij de spreekuurrechter in de praktijk verloopt en welke elementen van de procedure spreekuurrechter zich lenen voor toekomstige toepassing.
Op 1 oktober 2016 startte de rechtbank Noord-Nederland met de pilot spreekuurrechter. Deze nieuwe en experimentele procedure beoogt snel en laagdrempelig contact met de rechter te bieden. Kenmerkend is de mondelinge behandeling op de zitting zonder voorafgaande uitwisseling van processtukken. Via verwijzers zijn er 64 zaken behandeld, waarvan er 58 eindigden in een schikking tussen de partijen – een schikkingspercentage van 91, aanzienlijk hoger dan bij reguliere procedures bij de kantonrechter (28 procent).
Het ging vooral om burenruzies, maar ook om conflicten over een verbouwing of een aankoop. Vaak gingen de rechters ter plaatse kijken wat er speelde, ook omdat er geen schriftelijke stukken waren waarop zij zich konden baseren. Als de rechter beide partijen had aangehoord, stuurde hij aan op een compromis. Lukte dat niet, dan hakte hij alsnog de knoop door.
Spreekuurzaken moeten worden aangemeld bij het in Assen gevestigde Bureau Spreekuurrechter. Dat kan alleen door een beperkt aantal verwijzende instanties, zoals enkele rechtsbijstandsverzekeraars en het Juridisch Loket. Deze verwijzers bepalen of ze een geschil geschikt vinden voor de spreekuurrechter. Veel van de aangedragen zaken betrof burengeschillen, veelal over de bepaling van de erfgrens.
Partijen zeggen hun zaak aan de spreekuurrechter te hebben voorgelegd vanwege de snelheid van behandeling, op advies van hun rechtsbijstandsverzekeraar, de grote kans om tot een oplossing te komen en de lage kosten van de procedure. Iets meer dan de helft (55 procent) geeft aan deze kwestie ook aan de reguliere rechter te hebben voorgelegd, maar die vinden ze duurder en de procedure zou langer duren. Ook vinden ze vaak dat hun zaak ‘te klein’ is voor de gewone rechter. Daarom lijkt de spreekuurrechter vooral bij burengeschillen bij te dragen aan een verbeterde, laagdrempelige toegang tot de rechtspraak. Partijen geven de spreekuurrechter een rapportcijfer van 7,6.
De onderzoekers plaatsen ook kanttekeningen bij de pilot. De wettelijke gezamenlijkheidsvereiste (artikel 96 Rv) betekent dat de spreekuurrechter een zaak alleen in behandeling kan nemen na instemming van beide partijen. Daardoor worden er veel meer geschillen bij de spreekuurrechter aangemeld dan dat er (kunnen) worden behandeld – uiteindelijk maar 40 procent van de aangemelde zaken. De gezamenlijkheidsvereiste betekent ook dat het Bureau Spreekuurrechter relatief veel tijd moet investeren om (bij eenzijdig aangemelde zaken) de wederpartijen te benaderen, te informeren, voor te lichten en eventueel te bewegen om hun geschil te laten behandelen door de spreekuurrechter. Dit maakt de procedure arbeidsintensief en daardoor ook relatief kostbaar. Ook wordt het succes van de spreekuurrechter mede bepaald door een aantal tijdelijke kenmerken van de pilot, zoals het lage griffierecht en het met voorrang inroosteren van zaken. Het is de vraag in hoeverre deze elementen kunnen worden gehandhaafd als de spreekuurrechter een meer blijvend karakter krijgt.
