Om het recht toegankelijk te maken voor de burger, moet de civiele rechter niet ontlast worden, maar juist meer belast. Die stelling verdedigde Ruth de Bock tijdens haar oratie ‘De toekomst van de civiele rechtspraak, een pleidooi om de rechter niet te ontlasten’ aan de Universiteit van Amsterdam. De Bock, advocaat-generaal bij de Hoge Raad, aanvaardde daarmee op 22 juni het bijzonder hoogleraarschap ‘Bijzondere aspecten van het privaatrecht’ aan de Universiteit van Amsterdam.
Rechters behandelen niet altijd de juiste zaken, meent De Bock. “Veel mensen hebben behoefte aan rechtspraak maar weten de weg naar de rechter niet te vinden.”
Met haar standpunt gaat De Bock in tegen de heersende neiging om de rechter juist te ontlasten, onder meer door meer gebruik te maken andere vormen van geschillenbeslechting zoals mediation en private geschilbeslechting. “De rechter wordt buitenspel gezet,” meent De Bock. “Het beeld is steeds hetzelfde: voor probleemoplossing of geschilbeslechting moeten mensen eerst hulp zoeken bij een mediator, een arbiter, een bestuursorgaan, een bindend adviseur – je zou zeggen bij wie dan ook – maar liefst niet bij de rechter.”
Kapotte wasmachine
Volgens De Bock moeten we geen wonderen verwachten van alternatieve geschilbeslechting. Integendeel: we overvragen de burger door van hem te verwachten dat hij zijn geschillen zelf oplost, zeker als hij laaggeletterd en kansarm is. “Als de rechter onbereikbaar is, blijven mensen met hun onopgeloste problemen zitten.”
Ze zet kanttekeningen bij private geschilbeslechting, zoals geschillencommissies en arbitrage. Die hebben volgens De Bock forse nadelen. “De inhoud is onbekend, waardoor onduidelijk is of de uitspraken van de geschillencommissies inhoudelijk in overeenstemming zijn met het recht. Nu zult u zeggen: dat is niet zo erg, het gaat maar om een kapotte wasmachine of verkeerd gelegde parketvloer. Maar juist de wijze waarop dit soort zaken wordt opgelost, is van grote invloed op het dagelijks leven van mensen: of ze ervaren of het recht er ook voor hén is.”
Een ander bezwaar tegen private geschilbeslechting is er geen publieke normstelling van uitgaat. “Rechterlijke beslissingen hebben dat normstellende karakter wel. Daarmee stijgt het belang van rechtspraak uit boven het belang van de betrokken partijen.” Rechterlijke beslissingen, vindt De Bock, hebben een ordenende werking. Ze verwijst naar de zorgplicht voor banken, die door rechters is geformuleerd. Ook kan het recht langslepende maatschappelijke discussies vlot trekken, zoals in de klimaatzaak Urgenda.
Beslotenheid
De Bock noemt het ook een probleem dat private geschilbeslechting in beslotenheid plaatsvindt, en dus is onttrokken aan het publieke domein. Terwijl de rechter juist bijdraagt aan het publieke debat, “omdat hij gewend is te zoeken naar onderliggende beginselen van het recht, om gedeelde morele waarden te expliciteren, om steeds te zoeken naar een rechtvaardige beslissing, naar verbinding tussen het juridische met het morele.”
De rechtspraak ontleent haar legitimiteit mede aan de openbaarheid, betoogt De Bock. Ze noemt het typerend dat de laatste decennia veel gerechtsgebouwen gesloten zijn: “Een symbool van de teloorgang van het publieke karakter van de rechtspraak.”
Ruth de Bock wil de rechtspraak juist toegankelijker maken voor degenen die daar behoefte aan hebben. Voor de mkb’er die klaagt over de kwaliteit van geleverde goederen, voor de Groninger die zijn aardbevingsschade vergoed wil krijgen en nu is aangewezen op de Arbiter Bodembeweging van het ministerie van Economische Zaken en voor slachtoffers van beroepsziekten.
Woekerpolissen
Het uitgangspunt moet zijn wat burgers belangrijk vinden, meent De Bock. Om die zaken ook te kunnen behandelen, zal de rechtspraak in de visie van De Bock scherpe keuzes moeten maken. Dus een andere oplossing zoeken voor de honderdduizenden incassozaken (‘de rechter als stempelautomaat’), bewindvoering en massazaken als vluchtvertraging en woekerpolissen.
En omdat rechtspraak te duur en te traag is, moet de procedure ingrijpend worden vereenvoudigd, bijvoorbeeld door een zaak over aardbevingsschade te starten met een simpel formulier. Andere oplossingen: benoem deskundige leken bij technisch ingewikkelde zaken, zoals bouwgeschillen. En geef geschillencommissies de mogelijkheid om in een ‘mini-deelgeschilprocedure’ juridische vragen over het consumentenrecht aan de rechter te stellen.
De rechtspraak moet zich inzetten om zelf voor iedereen bereikbaar te blijven, vindt De Bock. Anders zet ze haar legitimiteit op het spel.
