Kunnen rechtscolleges worden opgeheven, bijvoorbeeld als het politici van radicale signatuur niet aanstaat hoe rechters te werk gaan? Het gebeurde in Polen en Hongarije – maar ook in Nederland. In 1901 immers stemde de Tweede Kamer in met de ontbinding van het hooggerechtshof in Nederlands-Indië. Jurist en historicus Rowin Jansen schreef daarover een artikel in Rechtsgeleerd Magazijn Themis. Hij noemt dit een “opmerkelijke inmenging van de politiek in koloniale rechtspraak”. En: des te frappanter dat de Grondwet nog altijd niets regelt over het opheffen van rechtscolleges. Jansen (1995) is docent en promovendus aan de Radboud Universiteit, waar hij werkt aan een proefschrift over de controle en het toezicht op de AIVD en de MIVD.
Heropgericht
Het Hooggerechtshof van Nederlands-Indië was de hoogste juridische autoriteit van de kolonie, vergelijkbaar met de Hoge Raad der Nederlanden. Na de ontbinding werd – nog dezelfde dag – het hof heropgericht, maar in afgeslankte vorm. Enkele rechters waren ontslagen en het aantal taken en verantwoordelijkheden beperkt.
Witte mieren
Het is onduidelijk waarom dit gebeurde. De archieven van het Hooggerechtshof in voormalig Nederlands-Indië zijn opgegeten door witte mieren, waardoor Jansen zich moest baseren op parlementaire stukken, tijdschriftbijdragen en krantenartikelen uit deze periode. Het Hof moest toezien op alle rechterlijke uitspraken in de kolonie, en las daarvoor letterlijk al die uitspraken, omdat het niveau van de lagere gerechten voor de Indonesische bevolking te laag werd geacht. “Dat leidde tot rechterlijke dwalingen, zaken die volledig opnieuw behandeld moesten worden door het Hooggerechtshof, en dus een consistent hoge werkdruk en lange wachttijden.” Door het Hooggerechtshof te ontbinden en hervormen, en meer budget en verantwoordelijkheid bij de lagere rechtbanken te beleggen, hoopte de regering in Nederland de kwaliteit van de rechtspraak te verbeteren.
Visie van de Tweede Kamer
Maar er is ook een andere verklaring voor de ontbinding: dit hof was tamelijk vooruitstrevend. Er zaten rechters in die zich bekommerden om de rechtspositie van de mensen die juridisch ‘inlanders’ heetten. Dat viel niet altijd goed in de Tweede Kamer, waar sommige uitspraken openlijk werden besproken en bekritiseerd. Wat in de oost werd geoordeeld kwam niet altijd overeen met de visie van de Tweede Kamer. “De kolonie had zich maar te voegen naar de wensen en gedachtes van het moederland, zo was de gedachte.”
Politieke ingreep
Jansen noemt het ‘opmerkelijk’ dat Den Haag overging tot het ontbinden van het onafhankelijke gerechtshof in Indië. “Grondwettelijk was er destijds niets dat deze politieke ingreep kon voorkomen”, zegt hij. Nog opmerkelijker volgens deze auteur: dat er ruim honderd jaar later nog steeds geen (grond)wettelijke regeling is rondom het ontbinden van rechtscolleges. “Een rechter zomaar ontslaan is niet mogelijk, maar een gerechtshof kan nog steeds worden ontbonden. Een rechter blijft dan wel benoemd, maar kan dan geen werk meer toegewezen krijgen.”
Waakzaamheid
Dus ook nu nog kan een rechtscollege worden ontbonden als een meerderheid in politiek Den Haag dat wenst, stelt Jansen. En gezien de ontwikkelingen in Polen en Hongarije noemt hij dat ‘geen onrealistische zorg’. “Waakzaamheid is geen overbodige luxe. Het zou verstandig zijn als de Nederlandse wetgever een serieuze waarborg optuigt tegen zo’n ‘chicane’ met de rechterlijke macht.”
