Het manifest van Leeuwarden heeft veel interessant onderzoek veroorzaakt. Mijn vorige blog ging over werkdruk, waar toen net een rapport over was verschenen in opdracht van de Nederlandse Vereniging voor Rechtspraak (NVVR). Kort geleden verscheen alweer een interessant rapport, dit keer over de governance in de rechtspraak. Het is het resultaat van een onderzoek van het Nederlands Instituut voor Openbaar Bestuur, naar aanleiding van het manifest van Leeuwarden, in opdracht van de Raad voor de Rechtspraak.
Het rapport eindigt met de dringende aanbeveling om terughoudend te zijn met grote reorganisaties en herinrichtingen, na de HGK en alles dat eraan voorafging. Nu zitten we inmiddels volop in de KeI-operatie, dus die aanbeveling valt niet makkelijk meer op te volgen. Het lijkt erop dat de rapporteurs zich dat ook hebben gerealiseerd, want ze voegen nog een aanbeveling toe: Bij de inrichting en opzet van KeI moet de I vooral via de E aan de K worden gebonden. Dat klinkt raadselachtig. Het wordt bovendien in het rapport verder niet uitgelegd. Wat moeten we hier dus bij denken? Het KeI-programma heeft twee I’s: innovatie en informatisering, en één K: kwaliteit. Het zou dus kunnen gaan om innovatie en informatisering ten dienste van de kwaliteit. Hoe doen we dat?
Kwaliteit van rechtspraak blijkt nog knap moeilijk vast te pinnen, dat hebben we uit de discussies van de laatste jaren wel kunnen opmaken. Wat die kwaliteit is hangt bovendien af van het perspectief van de beschouwer. Sommigen hebben belang bij snelheid, anderen bij juridische precisie, voor weer anderen schiet het oordeel te kort als het niet begrijpelijk onder woorden wordt gebracht. Kwaliteit is dus niet in elke zaak hetzelfde.
Informatisering is ook zo’n begrip. De rechtspraak heeft een paar jaar geleden uitvoerig nagedacht over de eigen toekomst. Er was nogal wat moeite gedaan om de rol van de informatietechnologie goed uit de verf te laten komen. Toch bleef daar in het eindrapport niet veel van over. De rechtvaardiging van de ene I in KeI is dat de rechtspraak net zo modern moet worden als zijn omgeving, en dat betekent digitaal werken. Daarbij moeten we soms kiezen, en zonder helder beeld van de kwaliteit is dat niet eenvoudig.
Het KeI-programma zelf kent drie doelstellingen: kortere doorlooptijden, betere toegankelijkheid, meer rechtseenheid. Bij de uitwerking blijkt al snel dat de verhouding tussen de drie voor keuzeproblemen zorgt.
Kortere doorlooptijden krijg je vooral bij vroege interventie en sterke regie. Daarvoor is nodig dat een zaak zo vroeg mogelijk aan een individuele rechter wordt toebedeeld. Meer rechtseenheid betekent zo veel mogelijk gelijke behandeling, dus regels. Dat betekent toedeling aan een voorfase- of regierechter die zorgt dat de regels in alle gevallen toegepast worden. Uit onderzoek weten we dat regels en bureaucratisering niet leiden tot kortere doorlooptijden. Dat is dus moeilijk kiezen.
Toegankelijkheid roept weer andere vragen op: betere toegang voor de huidige gebruikers, of ook toegang voor degenen die nu geen gebruik maken van de rechtspraak, zoals kleine bedrijfjes? Betere toegang voor repeat players zoals advocaten en deurwaarders, of voor burgers die zelf hun zaak willen doen? Betere toegang voor de huidige gebruikers en de repeat players is makkelijker te verwezenlijken dan betere toegang voor kleine bedrijfjes en burgers die zelf hun zaak willen doen. Dat is dus ook moeilijk kiezen.
Wij juristen zijn zeer bedreven in het construeren van tegenstellingen. Als het goed is, zijn rechters ook in staat om die tegenstelllingen dan weer de synthetiseren tot een oplossing. Soms ontstaat de synthere vanzelf, in de praktijk. Dat bleek bijvoorbeeld in het Verenigd Koninkrijk bij de invoering van Money Claim On Line (MCOL). MCOL is ontworpen om grote repeat players met veel kleine geldvorderingen te bedienen: energiebedrijven, telecomproviders, waterleveranciers. Ergens in 2002 werd er een internetttoegang voor indivuele burgers geïntroduceerd. Uit de eerste evaluaties bleek dat relatief veel kleine bedrijfjes er gebruik van maakten. Voor mijn promotieonderzoek wilde ik daar graag gebruiksgegevens van hebben. Her Majesty’s Court Service meldde dat het toelaten van nieuwe gebruikersgroepen geen officieel beleidsdoel was, en dat dat dus ook niet werd gemeten. Never mind, de gebruikers zelf hebben wel gekozen.
