In het levenstestament kunnen wensen, voorkeuren en instructies worden opgenomen die betrekking hebben op financiële, medische of persoonlijke zaken. Hoewel dit instrument in Nederland steeds populairder wordt (richting de 30 duizend per maand), bestaat er nog geen specifiek wettelijk kader. Ook was nog weinig bekend over de toepassing ervan in de praktijk. In haar proefschrift onderzoekt Rieneke Stelma-Roorda (NSCR/VU) of met de huidige regulering en de manier waarop het levenstestament in de praktijk wordt toegepast, het recht op autonomie en het recht op bescherming voldoende worden gewaarborgd. Daarvoor analyseerde zij de wetgeving en onderzocht praktijkervaringen met het levenstestament en problemen die zich daarbij voordoen. Stelma-Roorda promoveert woensdag 17 januari 2024 aan de Vrije Universiteit.
Begin van het proces
Omdat het levenstestament relatief kort bestaat (2010), is er nog veel onduidelijkheid in de praktijk. Uit interviews die Stelma-Roorda afnam met ervaringsdeskundigen, bleek dat veel mensen het levenstestament zien als het einde van het proces – terwijl dit juist het begin van een proces zou moeten zijn. Het zou moeten gaan om vragen als ‘wat zijn mijn waarden?’, ‘wat zijn mijn voorkeuren?’ en ‘welke instructies heb ik voor de vertegenwoordiger?’ Dat is belangrijk, stelt Stelma-Roorda, omdat wensen en voorkeuren kunnen veranderen over tijd.
Misbruik
Vanuit mensenrechtenperspectief moeten mensen die te maken krijgen met afnemende wilsbekwaamheid worden beschermd en hun autonomie moet worden gewaarborgd. Daarvoor is in de huidige regulering van het levenstestament nog onvoldoende aandacht. Het woord levenstestament komt in de wet zelfs niet voor, er wordt aansluiting gezocht bij regels over volmacht, wat volgens de promovenda kan leiden tot misbruik.
Knelpunten
Ook ontdekte Stelma-Roorda de nodige knelpunten in de praktijk: bij de acceptatie door instanties zoals banken, bij geschillen tussen vertegenwoordigers onderling en bij geschillen tussen vertegenwoordigers en familieleden die niet als vertegenwoordiger zijn aangesteld. Ze ontdekte ook financieel misbruik en mismanagement. Dat laatste kan te maken hebben met de breedte van het levenstestament: omdat men niet weet wat er in de toekomst gebeurt, krijgt een vertegenwoordiger vaak zo veel mogelijk bevoegdheden. Er zijn al mensen veroordeeld omdat ze via een levenstestament aan de financiën van anderen hebben gezeten. Dit onderstreept het belang van wettelijke waarborging, zegt Stelma-Roorda.
Notariaat
Problemen bij de uitvoering van het levenstestament komen ook in het buitenland voor. In Duitsland bestaat speciale mediation voor conflicten met betrekking tot het levenstestament. Daar kan Nederland iets van leren, vindt Stelma-Roorda, die daarnaast pleit voor een apart wettelijk kader voor het levenstestament en een algemene norm op basis waarvan vertegenwoordigers de vertegenwoordigde in kwestie zo veel mogelijk moeten blijven betrekken bij de uitvoering van het levenstestament. Het notariaat heeft daarbij een bijzondere verantwoordelijkheid om mensen bewust te maken van het dynamische en duurzame karakter van het levenstestament, vindt Stelma-Roorda. Een publiekscampagne zou die bewustwording verder kunnen versterken.
Juridische ondersteuning
In een vervolgonderzoek werkt Stelma-Roorda aan de vraag centraal hoe het stelsel van maatregelen die betrekking hebben op de juridische ondersteuning en bescherming van ouderen, voldoet aan de mensenrechten. Meer informatie staat op www.strideconsortium.nl.
