De rechtstaattoets van de Nederlandse orde van advocaten is inmiddels een traditie te noemen. Ook in 2012, 2017 en 2021 werden de verkiezingsprogramma’s langs de staatsrechtelijke meetlat gelegd (overigens niet altijd zonder kritiek). De Commissie Rechtsstatelijkheid in Verkiezingsprogramma’s 2023 van de NOvA werd wederom voorgezeten door voormalig vicepresident van de Hoge Raad Willem van Schendel en bestond verder uit secretaris François van Vloten en advocaten Channa Samkalden, Irma van den Berg, Robert Sanders, Thomas van Houwelingen-Boer en Jorg Werner. De commissie geeft geen stemadvies, maar signaleert slechts of plannen positief of negatief voor de rechtsstaat kunnen uitpakken.
Stoplicht
De commissie beoordeelt de verschillende programmaonderdelen aan de hand van een drietal kleuren. Groen staat voor plannen die de rechtsstaat kunnen verbeteren, geel voor plannen die mogelijk een risico vormen voor de rechtsstaat en rood voor plannen die “regelrecht in strijd zijn met de rechtsstaat”. Tien van de achttien onderzochte partijen doen voorstellen die de toets niet kunnen doorstaan (tegenover zeven van de veertien in 2021). Partijen kleuren met name buiten de lijntjes waar het gaat om asiel en immigratie, maar ook de onafhankelijkheid van de rechter is in het geding (zoals waar het gaat minimumstraffen).
Van de 26 partijen die deelnemen aan de verkiezingen heeft de commissie er achttien onderzocht. Dat zijn de partijen die ofwel op dit moment in de Kamer zijn vertegenwoordigd, ofwel gerede kans maken om een zetel te behalen. Braafste jongetjes van de klas zijn 50PLUS, BIJ1, ChristenUnie, D66, GL-PvdA, PvdD, SP, Volt. Ook bij hen waren weliswaar gele voorstellen te vinden, maar geen rode die de toets aan de minimumnormen van de rechtsstaat niet kunnen doorstaan.
Onvoldoendes
Dat geldt niet voor de overige partijen: Belang van Nederland, de BBB, BIJ1, het CDA, DENK, Forum voor Democratie, JA21, Nieuw Sociaal Contract (NSC), de PVV, de SGP en de VVD. Zo krijgt het NSC, de nieuwe partij van Pieter Omtzigt, onder meer een onvoldoende voor zijn voorstel om een migratiesaldo van maximaal 50.000 in te voeren wegens strijd met internationale wet- en regelgeving. De VVD, op dit moment de grootste partij in de Tweede Kamer, krijgt verscheidene tikken op de vingers – bijvoorbeeld vanwege het opleggen van minimumstraffen en een taakstrafverbod en het tot een minimum beperken van rechtsbijstand voor kansarme asielzoekers.
Hoop op vertrouwen
Overigens zijn er volgens het rapport ook lichtpuntjes te bespeuren. De commissie merkt in het algemeen op dat bij het merendeel van de partijen toenemende aandacht bestaat voor “versterking van democratische legitimatie van het bestuur” en vertrouwen in de burger als uitgangspunt in plaats van wantrouwen. “Een overheid met een menselijk gezicht geldt als één van de lijnen die de verschillende verkiezingsprogramma’s aan elkaar bindt, waarbij ook wordt teruggekeken naar de toeslagenaffaire en de gang van zaken rond de gaswinning in Groningen.”
