Voor de jaarwisseling inventariseerde Mr. in hoeverre hypes op het gebied van legal tech nu daadwerkelijk toepassing vinden in de dagelijkse juridische praktijk. Dat gaf een genuanceerd beeld: technologie heeft door de jaren het werk in de juridische sector op allerhande manieren vergemakkelijkt, maar adaptie van technieken verloopt vaak een stuk langzamer dan de goeroes willen doen geloven. Daaraan zouden juristen voor een deel zelf debet zijn: efficiënter is niet per se lucratiever en het uurtje-factuurtjedenken zit échte innovatie in de weg.
Knappe denkmachine
Maar soms gaat het snel. In 2023 kan inmiddels niemand er meer omheen: ‘generatieve AI’ op basis van large language models (LLM), met als bekendste voorbeeld ChatGPT. Dat programma schrijft desgevraagd over ieder willekeurig onderwerp een stuk, op basis van eigen bronnenonderzoek. De mens hoeft maar een vraag te formuleren en het programma genereert de gewenste tekst, al dan niet in een bepaalde toon of stijl. Zo kunnen we het fenomeen laten uitleggen door minister voor Rechtsbescherming Franc Weerwind: “Generatieve AI is als een knappe denkmachine die woorden en informatie combineert tot vindingrijke uitdrukkingen, waardoor frisse inzichten ontstaan en nieuwe ideeën geboren worden.”
De juridische sector, bij uitstek een beroepsgroep die zich bezighoudt met taal, zal zich – graag of niet – tot de techniek hebben te verhouden. Wordt het klassieke juridische handwerk overgenomen, en zullen er nieuwe banen ontstaan? Moeten universiteiten ChatGPT weren zodat dat rechtenstudenten de juridische basisvaardigheden blijven aanleren? Dient er een pauze worden ingelast met betrekking tot de ontwikkeling van AI? Mr. vroeg rond.
Stroomversnelling
Tom Jansen wist dat het eraan zat te komen. Als marketing manager bij Lexxyn Groep, een samenwerkingsverband van zes ICT-bedrijven die diensten leveren aan advocaten, notarissen en deurwaarders, is hij een ‘oliemannetje’ tussen techneuten en juristen. Vanzelfsprekend houdt hij in die hoedanigheid technologische ontwikkelingen nauwgezet in de gaten. Toch overviel ook hem de stormachtige opkomst van ChatGPT. “Het was er opeens.” Binnen Lexxyn werd al wel geëxperimenteerd met AI, bijvoorbeeld voor documentherkenning, maar ChatGPT heeft alles in een stroomversnelling gebracht.“Ik denk dat maar weinig mensen hadden voorzien dat in zo’n korte tijdsspanne zo’n grote sprong zou kunnen worden gemaakt.” Opeens had iedereen toegang tot de applicatie, en dat maakt volgens Jansen het verschil: in het verleden was AI een black box waar slechts een select clubje mensen toegang toe had, terwijl nu iedereen naar een website kan toegaan om zelf te experimenteren. De ontwikkelingen zijn bijna niet bij te houden. Op dit moment wordt ChatGPT nog geremd doordat het zich kan baseren op informatie tot september 2021. Maar een volgende versie zal live toegang krijgen tot internet. “Dat is dan wéér een gamechanger”, zegt Jansen. “Dit gaat zo absurd snel.”
Geen wondermiddel
Ook bij Van Benthem & Keulen wordt het op de voet gevolgd. Het advocaten- en notarissenkantoor dat graag vernieuwt, wees een werkgroepje van jonge advocaten aan om de uitdagingen en kansen van de GPT-techniek te inventariseren. Een wondermiddel bleek het vooralsnog niet, vertelt directeur Johan Koggink: van werkelijk ‘begrijpen’ van essentie en context is geen sprake. Ook wordt niet doorgevraagd, zijn de antwoorden stellig, basaal, niet altijd juist of onvolledig en ontbreekt een diepgaande analyse. De bronvermelding is uiterst summier en niet altijd even relevant – laat staan betrouwbaar.
Toch zag de werkgroep zeker potentie. Vertalen, bijvoorbeeld van het Engels naar het Nederlands, kan ChatGTP met “bevredigende kwaliteit”, en proeflezen gaat niet onaardig op het gebied van spellingcorrectie, grammatica en zinsbouw. “Verder werkte het goed om een ingewikkelde juridische tekst in ChatGPT in te voeren met het verzoek dit leesbaarder te maken”, zegt Koggink, en bovendien wordt AI met de dag slimmer: “ChatGPT 4.0 is al een stuk verder dan 3.5.”
Mensenwerk
Marloes Kuipers ziet ook belangrijke mogelijkheden. Zij adviseert als businesscoach juridische dienstverleners over ondernemerschap, na zelf tien jaar als advocaat te hebben gewerkt bij diverse kantoren. Op het moment experimenteert Kuipers veel met wat AI te bieden heeft op het gebied van onder andere marketing, waarbij online zichtbaarheid van groot belang is. “Wat doet het goed, hoe kan het nóg scherper?” Haar eigen bijdragen op LinkedIn zal ze niet snel door ChatGPT laten schrijven, omdat de eigen unieke tone of voice dan verloren gaat. Maar inspiratie biedt het wel degelijk: je kunt ChatGPT prima gebruiken als klankbord. “Soms is het toch wel heel interessant waar-ie mee komt.” Wat betreft de vakinhoudelijke werkzaamheden verwacht Kuipers een grote toegevoegde waarde waar het gaat om feitenonderzoek, zoals due diligence. “Dat is iets heel tijdrovends waarvoor je niet per se megabriljant hoeft te zijn.” Bij dergelijke arbeidsintensieve, dure klussen kun je je afvragen: is dit het waard? Want waarschijnlijk doet AI het zelfs beter. “De mens maakt toch gauw een foutje.”
Een vraag die dan ook speelt ten aanzien van generatieve AI, is of de computer niet het werk van de jurist voor een groot deel zal overnemen. Daarvoor zijn ze bij Van Benthem & Keulen geenszins huiverig. Integendeel: “Het geeft de advocaat nog meer gelegenheid zich te concentreren op het creatieve gedeelte van zijn werk en waarde toe te voegen voor de cliënt”, meent Koggink. Daarbij gaat het tegenwoordig niet alleen om de businesscontext bij relaties, maar ook meer maatschappelijke normen waaraan organisaties in het huidige tijdsgewricht moeten voldoen, zoals ESG-criteria (environmental, social and governance). Het inpassen en meenemen van business- en maatschappelijke standaarden blijft volgens Koggink maatwerk dat niet door AI kan worden overgenomen. “Daar ligt een duidelijk toegevoegde waarde van advocaten naast competenties als bijvoorbeeld onderhandelen en procederen.”
Vervangen
Al even enthousiast over de mogelijkheden die generatieve AI heeft voor het dagelijkse werk van juristen, is Jansen. “Het is ook echt een sparringpartner – iemand waartegen je je eerste ideeën kunt aangooien.” Hij ziet bijvoorbeeld voor zich dat je je pleidooi eerst door ChatGPT laat nalezen. Toch gelooft hij er evenmin in dat de mens zal worden uitgerangeerd. “Juristen zelf gaan niet vervangen worden door technologie. Maar advocaten die geen AI gebruiken, gaan worden vervangen door advocaten die dat wel doen. Omdat ze hun diensten sneller, efficiënter en dus ook goedkoper kunnen aanbieden.”
Die natuurlijke selectie voorziet ook Kuipers, waarbij met name de kleinere kantoren het zwaar zullen krijgen. Die zijn haars inziens vaak toch wat old school bezig, een tikje risico-avers en dus geneigd tot uitstel. Op zich is dat begrijpelijk, want het alternatief is investeren in iets waarvan je van tevoren niet exact weet wat het gaat opleveren. Kuipers: “Het zit niet zo in hun DNA om daar met de mindset van een ondernemer naar te kijken, dus zij zullen eerder de laatsten dan de eersten in de rij zijn.” Kleine kantoren zijn vaak al tevreden als ze het voldoende druk hebben – maar cliënten zullen in de toekomst niet voor alles een hoog uurtarief willen betalen. “Ga maar eens op een declaratie zetten dat je drie uur jurisprudentieonderzoek hebt zitten doen, terwijl AI er nog geen dertig seconden voor nodig heeft. Dat gaat wel een probleem worden.” Zeker als de concurrent wél AI gebruikt voor dezelfde klussen. “Cliënten weten wat er allemaal bestaat, hoe het ook kan en ja, dan ga je business verliezen. Het is geen keuze: je zult gewoon wel moeten meegaan met de snelle ontwikkelingen.”
Toch wordt op dit moment door velen nog de kat uit de boom gekeken. Kuipers peilde onder haar netwerk wie al gebruikmaakt van ChatGPT of andere AI-tools. Meer dan de helft deed dat nog niet. Erg verbazingwekkend is dat niet: voor velen is het simpelweg nog te vroeg. “Voor grote kantoren is het juist wel interessant, omdat ze het geld hebben om te investeren en koploper willen zijn en blijven.” De laag daaronder zou wel willen, maar kijkt het eerst nog even aan: “Werkt het wel? Komen er nog goedkopere spelers op de markt?”
Tegelijkertijd is volgens Jansen AI precies wat de moderne jurist wil. Hij ziet een generatie de kantoren binnenwandelen die geboren is met een mobiele telefoon in de hand. Hij voorspelt een moment waarop zij de partner op een kantoor vertellen: “Ik snap dat we geld moeten verdienen, maar ik zit hier vijf uur te buffelen op een dossier en ik denk dat het ook in een uur kan. En dan kan ik in dezelfde tijd vijf klanten helpen.” Die nieuwe lichting advocaten zit ook niet meer te wachten op werkweken van zestig à zeventig uur en streeft naar een andere privé-werkbalans. Gecombineerd met een krappe arbeidsmarkt is AI voor juristen dan veeleer een zegen dan een vloek.
Studeren op eigen kracht?
Hoe zit het dan met de juristen van de toekomst? De gehele juridische gemeenschap moet íéts met de GPT-techniek, maar universiteiten werden er wel heel acuut mee geconfronteerd. Studenten konden plots hun opdrachten eenvoudigweg door ChatGPT laten maken in plaats van ‘op eigen kracht’ te studeren. Desalniettemin weet Evert Stamhuis, hoogleraar Law & Innovation aan de Rotterdamse Erasmus Universiteit, de kwestie te relativeren. “Een juridische bibliotheek was óók al een instrument om de eigen studie van primaire rechtsbronnen te ondersteunen, met een sleutelrol voor de deskundige bibliothecaris.” Net zoals in het rechtenonderwijs in de loop van jaren de bibliotheekvaardigheden zijn geëvolueerd naar databasevaardigheden, zo wordt nu ingespeeld op dit nieuwe gereedschap voor de juridische professional.
Negeren of onderdrukken heeft volgens hem weinig zin. “Legal tech biedt ons als opleiders de mooie uitdaging om met de studenten tot een kritisch constructieve attitude te komen.” Wel vindt hij het daarbij storend dat studenten niet “onder de motorkap” van ChatGPT kunnen kijken, omdat deze in handen is van een techreus. Stamhuis en zijn Erasmus-collega’s, die op het moment een masterprogramma opzetten waarin AI en legal tech een hoofdrol spelen, willen dat kijkje in de raderen juist wel onderdeel maken van het leerproces. Daartoe is begonnen met de ontwikkeling van een eigen LLM: het Erasmus Language Model, dat ze nog voor de zomer hopen te presenteren. Daarmee slaan ze twee vliegen in één klap, want zo wordt ook voorkomen dat de universiteit de kassen van Big Tech spekt.
Prompt engineer
De jurist van vlees en bloed zal dus niet verdwijnen, maar wat betekent generatieve AI voor de aanbieders van toegespitste legal tech? Is daar nog wel ruimte voor, als iedereen zomaar iets kan intikken in ChatGPT? Bij Lexxyn liggen ze er niet wakker van. Daar speelt vooral de vraag hoe ze de toepassingen gaan integreren in hun eigen diensten. Jansen: “De manier waarop je een vraag stelt, de prompt, is heel bepalend voor de kwaliteit van de uitkomst.” Dat creëert een nieuwe baancategorie: in de Big Tech-hoek wordt nu druk gezocht naar prompt engineers, mensen die goed zijn in het uitleggen aan een AI-tool wat voor uitkomst ze willen. Een vak apart. Kuipers neemt ook waar hoe de vraag aantrekt. Zij doet op het moment veel onderzoek naar het onderwerp, bezoekt lezingen en evenementen. Van daaruit kent ze veel legaltechbedrijven die vaak moeite hadden hun diensten aan de man te brengen. Nu gaan de deuren langzaamaan open, wat volgens haar alles te maken heeft met het feit dat ChatGPT aan de poort rammelt.
Koggink ziet legal tech evenmin het onderspit delven. AI die specifiek voor de juridische markt wordt ontwikkeld, helpt om efficiënt, snel en slim te werken en zo routinematige arbeid te reduceren. Daardoor kunnen advocaat en jurist zich meer concentreren op het denkproces en het vinden van creatieve oplos-singen. De legaltechsector zal naar Kogginks verwachting dan ook geen terrein verliezen aan programma’s als ChatGPT die een bias kennen. Want daarin zit het essentiële verschil: leveranciers van legaltechproducten koppelen AI aan betrouwbare juridische bronnen, controleren en ordenen informatie.
Schrijfhulp
De belangrijkste meerwaarde van legal tech zit volgens wetenschapper Stamhuis in wat hij “tekstproductie zonder verbeeldingskracht” noemt: schrijven aan oplossingen voor situaties die zich al vaak hebben voorgedaan. Iets wat in de juridische dienstverlening natuurlijk vaak aan de orde is. Hij wijst op de mogelijkheid de chatbot te gebruiken om een eerste concept van een tekst te produceren, dat vervolgens kritisch geëvalueerd en bewerkt kan worden. De techniek kan zo bijdragen aan een kwalitatief hoogstaande tekst, “als een schrijfhulp”.
Dat werpt een andere belangrijke vraag op voor academici: wat betekent het gebruik van ChatGPT voor het auteurschap, bijvoorbeeld van een wetenschappelijke publicatie? Overal waar originele tekstproductie de grondnorm is, legt Stamhuis uit, zal zich een nieuwe consensus ontwikkelen over de vraag op welke wijze originaliteit en eigenheid kunnen worden bewaakt. Voor wetenschappelijke publicaties moet dit plaatsvinden in de interactie tussen tijdschriftredacties, peer reviewers, uitgevers, auteurs en kennisinstellingen. De hoogleraar stelt zich voor dat de methodologiesectie van een publicatie open is over het gebruik van GPT-techniek, net zoals er nu al transparantie wordt vereist over het gebruik van zaken als databases en zoektermen.
Tech-savvy juristen
Vanwege deze en vele andere (ethische) vragen riep een collectief van invloedrijke techpartijen, waaronder Twitterbaas Elon Musk en medeoprichter van Apple Steve Wozniak, eerder dit jaar in een open brief op tot een wereldwijde pauze in de verdere ontwikkeling van kunstmatige intelligentie. OpenAI, de ontwikkelaar van ChatGPT, tekende niet mee. Een dergelijke pauze zien Jansen,
Koggink, Kuipers en Stamhuis geen van allen gebeuren; technologische ontwikkeling houd je nu eenmaal niet tegen. Wel is de overheid aan zet, vindt Koggink: “Technologie gaat altijd harder dan wetgeving.” Kaders zijn volgens hem nodig, bijvoorbeeld om te waken voor discriminatie. Het discriminerende algoritme dat naar voren kwam in de Toeslagenaffaire en onschuldige mensen van fraude betichtte, moet volgens hem een goede les zijn.
