Er lijkt iets structureel mis te zijn met onze rechtstaat. De zorgen over de verzwakkende rechtstaat nemen alsmaar toe en de discussie hierover wordt steeds intenser. Vorige week sprak de top van juridisch Nederland zich kritisch uit over de ‘staat van de rechtstaat’ tijdens een deskundigenbijeenkomst in de Eerste Kamer. Nu mengen ook de politiek en de wetenschap zich weer in dit eindeloze debat.
Vorige week dinsdag werd een zogeheten expertmeeting georganiseerd in de Eerste Kamer ter voorbereiding op het tweejaarlijkse debat over ‘de staat van de rechtstaat’, dat plaatsvindt op dinsdag 11 maart in de Senaat. Voor de meeting werden allerlei kopstukken uit justitieel Nederland uitgenodigd. Aanwezig waren onder meer: Alex Brenninkmeijer (oud Nationale Ombudsman), Geert Corstens (president van de Hoge Raad), Herman Tjeenk Willink (voormalig vicevoorzitter van de Raad van State), Walter Hendriksen (landelijk deken van de Nederlandse Orde van Advocaten), Maria van de Schepop (voorzitter van de Nederlandse Vereniging voor Rechtspraak), Ernst Hirsch Ballin (voormalig minister van Justitie) en Ybo Buruma (raadsheer bij de Hoge Raad).
De experts waren vrijwel eensgezind en hun boodschap was dan ook eenduidig: de rechtstaat verkeert in crisis. Het evenwicht tussen de staatsmachten is uit balans en dat komt door het niet goed functioneren van de democratie. Brenninkmeijer noemt het ‘systeemfalen’: de democratie zou geen tegenspraak meer verdragen. De politiek beroept zich volgens hem op een primaat dat niet bestaat. Tjeenk Willink zei somberder te zijn geworden over de wijze waarop de politiek – politieke instellingen en politieke functionarissen – omgaan met de democratische rechtstaat en zijn instituties. Hij meent dat opnieuw moet worden nagedacht over de functie van politiek en bestuur en de relatie tussen wetgever, bestuur en rechter.
Verkwanselen
Tweede Kamerlid Jan de Wit (SP) vindt dat er inderdaad alle reden is tot grote bezorgdheid. Hij betwijfelt ten zeerste of de rechtstaat wel in veilige handen is bij Opstelten en Teeven. “Wetsvoorstellen laten bij herhaling zien dat een aantal rechtstaatbeginselen gewoonweg opzij worden geschoven. Ik noem bijvoorbeeld het aankomende voorstel over het onmiddellijk ten uitvoerleggen van een straf en de aanstaande invoering tot herziening ten nadele. Het is triest dat een meerderheid van beide Kamers het niet zou nauw neemt met belangrijke beginselen en principes waardoor de rechtstaat wordt uitgehold. We hebben niet voor niets de scheiding der machten uitgevonden. Politici moeten ook eens op tijd hun mond houden als de rechter aan bod is en de rechter niet voor de voeten lopen.”
Volgens Tweede Kamerlid Jeroen Recourt (PvdA) is er wel reden tot zorg, maar is er geen sprake van een crisis. “Er wordt vaak gesproken over in hoeverre politici en rechters in elkaars vaarwater zitten. Ik vind dat wel meevallen. Het gebeurt wel dat politici zich met individuele zaken bemoeien, maar dat is heel beperkt. En op het moment dat het gebeurt wordt er meteen op gereageerd. Een week geleden nog, in de discussie rondom Volkert van der G.” Hij vindt dat de instituties elkaar in evenwicht moeten houden en zich moeten laten horen op het moment dat ze denken dat de politiek te veel ruimte neemt. “En dat doen ze. Het feit dat al die deskundigen zich in de Eerste Kamer uitspraken, is een teken van vitaliteit van de rechtstaat.” Recourt benadrukt dat hij de zorgen niet wegwuift maar zegt tegelijkertijd dat het echt een stap te ver is om te zeggen dat de rechtstaat in het geding is. “Als het dreigt mis te gaan, steek ik heus mijn vinger op. Maar we moeten uitkijken dat de rechtstaat geen ‘containerbegrip’ wordt dat wordt ingezet als argument tegen elk idee.” Hij refereert in dit kader aan het debat over de gefinancierde rechtsbijstand. “Elke cent die je wilt verschuiven, zou een bijl aan de wortel van de rechtstaat zijn. Dat is te makkelijk.”
Magda Berndsen, Tweede Kamerlid voor D66, vindt de gedachte van Recourt dat men zich te gemakkelijk zou verschuilen achter de rechtstaat ‘te simplistisch’. “Ik snap dat hij dat zegt, hij zit in dit kabinet in een moeilijke positie. Maar ik ben er van overtuigd dat als politieke partijen niet meer opkomen voor de waarden van de rechtstaat er wetgeving komt die over grenzen van de waarden van de rechtstaat heen schieten. Voortdurend schuurt het kabinet aan de randen van de rechtstaat. Er zijn allerlei wetsvoorstellen die appelleren aan de onderbuikgevoelens van de samenleving. Ik neem dat de burger niet kwalijk, maar ik vind dat wij als politici de waarden van de rechtstaat moeten bewaken. Er zijn verdorie landen waar mensen hun leven geven voor democratie en wij zijn gewoon bepaalde waarden aan het verkwanselen. Ik vind dat echt heel erg.” Berndsen is blij dat gezaghebbende juristen zich in de Eerste Kamer zo duidelijk hebben uitgesproken. “Het geeft aan hoe ernstig de situatie is. Het water staat kennelijk aan de lippen.”
Boetekleed
Ook vanuit de rechtspraak werd vorige week tijdens de expertmeeting geen milde kritiek geuit op de politiek. Zo zei Hoge-Raadpresident Geert Corstens dat de vraag of de toegang tot de rechter op dit moment voldoende gewaarborgd is, niet eenvoudig te beantwoorden is. Wel zei hij dat het een volstrekt veilige veronderstelling is dat de drempel op dit moment eerder te hoog is dan te laag. En NVvR-voorzitter Maria van de Schepop zei onder meer: “Wij zien dat we onze rol als derde staatsmacht niet langer goed kunnen pakken.”
Wouter Veraart, hoogleraar rechtsfilosofie aan de Vrije Universiteit, vindt het opvallend dat deze hoge functionarissen inmiddels periodiek alarm slaan over de stand van de rechtstaat. “Het is niet normaal wanneer de president van de Hoge Raad zich zo vaak op de barricaden laat zien. Dat houdt een risico in: wie te veel klaagt, wordt op een gegeven moment niet meer gehoord. Toch denk ik dat de kritische geluiden van bijvoorbeeld Corstens, die zijn woorden zorgvuldig kiest, niet zomaar zijn weg te wuiven. Er wordt inderdaad gemorreld aan de toegang tot de rechter. En wanneer rechtzoekenden geen effectieve toegang meer hebben tot een onafhankelijke rechter, is de rechtstaat in gevaar.” In zijn optiek is het vooral de Tweede Kamer waarin juridische kennis en het besef dat de rechtstatelijke minimumeisen onvoorwaardelijk bescherming verdienen zijn weggezakt. Maar hij vindt eigenlijk dat we allemaal het boetekleed zouden moeten aantrekken. “Het besef van het belang van de rechtstaat zou ons met de paplepel moeten worden ingegoten. Maar kennelijk gaat dat in opvoeding en vooral onderwijs toch mis.”
Hoopgevend
Dat het debat over de rechtstaat nu niet meer alleen wordt gevoerd in het kader van losse maatregelen, maar naar een hoger niveau is getild, doet Maurice Adams (hoogleraar democratie en rechtstaat aan de Universiteit van Tilburg) deugd. Hij noemt het ‘hoopgevend’ in zijn vandaag op deze site gepubliceerde opinie. Volgens Adams is het geloof in de democratische rechtstaat tanende. “Tjeenk Willink heeft daarom gelijk als hij stelt dat ‘een vruchtbare discussie over de problemen in de rechtstaat niet mogelijk is, zonder het functioneren van de democratie daarin te betrekken’. (…) Door het gebrek aan tegenspraak, is het idee van machtsevenwicht eigenlijk verworden tot een gebrek aan evenwicht. Teeven en Opstelten varen op een gure wind, en krijgen zo bezien de gelegenheid om het beleid dat ze wensen uit te voeren. Tjeenk Willink stelt daarom terecht dat we moeten spreken over de politieke cultuur die dit alles mogelijk maakt. En het gaat daarbij dus niet alleen om het feit dat we in Nederland heel goed maatschappelijk meningen kunnen ventileren. Het gaat er ook om dat op institutioneel niveau deze checks and balances goed georganiseerd zijn.”
