De procureur-generaal bij de Hoge Raad heeft een uitgebreid takenpakket. Op een verjaardag even uitleggen wat hij nu precies doet, is niet eenvoudig: “In het algemeen zeg ik dat ik jurist ben, ook omdat ik op verjaardagen graag over andere onderwerpen praat.” Om daarna toch te vertellen dat de procureur-generaal onder meer is belast met thematisch toezicht op het Openbaar Ministerie, disciplinair toezicht op rechters, toezicht op de verwerking van persoonsgegevens door de gerechten, het vorderen van cassatie in het belang der wet en het vervolgen van bewindspersonen en Kamerleden wegens ambtsmisdrijven. Verder staat de procureur-generaal aan het hoofd van het parket, dat de Hoge Raad van adviezen (‘conclusies’) voorziet.
Strafbeschikkingen
Bij het thematisch toezicht op het Openbaar Ministerie kozen Bleichrodt en zijn voorgangers Jan Watse Fokkens en Jos Silvis niet toevallig voor een onderzoek naar strafbeschikkingen. “Het is een voorbeeld van een geschikt onderwerp: de strafrechter komt er niet aan te pas, waardoor ik de rechter niet in de wielen kan rijden. En het heeft een sterk juridische component. Daar kunnen we als parket meerwaarde hebben.” Hij borduurde met het onderzoek voort op het werk van Fokkens en Silvis.
In november vorig jaar trok Bleichrodt onder meer de conclusie dat de OM-strafbeschikking de feiten vaak gebrekkig omschrijft, maar ook dat het OM voortvarend aan de slag was gegaan met eerdere aanbevelingen. Na Bleichrodts onderzoek heeft het College van procureurs-generaal van het OM een verbetertraject aangekondigd aan de hand van zijn aanbevelingen.
Tijdens uw ambtsperiode hebt u naar aanleiding van aangiften vier oriënterende onderzoeksrapporten uitgebracht over de vervolging van politici wegens ambtsmisdrijven: tegen Hugo de Jonge, Sigrid Kaag, Thierry Baudet en Dennis Wiersma. De klachten leken politiek gemotiveerd. Hoe zorgt u dat u niet in politiek vaarwater terechtkomt?
“We hebben een protocol waarin is bepaald dat de procureur-generaal in dit soort zaken al in het voorbereidend stadium de regering kan adviseren of er aanknopingspunten zijn voor een opsporingsonderzoek. Daardoor wordt de behandeling in dit stadium dus uit de politieke sfeer gehaald. Uiteindelijk is het aan de regering om te beslissen of er aanleiding is voor vervolging. Het kan ongemakkelijk zijn als er een aangifte wordt gedaan tegen een lid van het kabinet, terwijl het de regering is die de procureur-generaal de opdracht moet geven om te vervolgen. Het kan net zo ongemakkelijk zijn om onderzoek te doen tegen iemand van de oppositie. Juist door een oriënterend onderzoek te doen kan ik de vraag die wordt gesteld puur juridisch beoordelen. En dat doe ik.”
U concludeerde in alle vier de gevallen dat er geen reden was voor vervolging. Krijgt u dan veel verwijten van de klagers en ander publiek?
“Natuurlijk zijn er wel eens reacties van mensen die politieke motieven vermoeden achter besluiten van de procureur-generaal. Een besluit valt nooit bij iedereen in goede aarde. Wat me vooral zorgen baart is dat aangiftes worden gebruikt in het kader van een politieke discussie, als ultiem wapen om een meningsverschil juridisch te beslechten. Ook de aankondiging van een aangifte kan al publiciteit genereren, en dat lijkt wel eens het voornaamste doel. ”
Hoe kijkt u aan tegen de relatie tussen rechtspraak en politiek? Met Urgenda, de euthanasiekwestie en box 3 begaf de Hoge Raad zich op het politieke speelveld.
“Dat is de vraag. In sommige zaken wacht de wetgever af, en dat zijn vaak precaire zaken die juist daarom geen meerderheid krijgen in het parlement. Vervolgens wordt de rechter om een oordeel gevraagd, en die moet rechtspreken. Ik denk dat de Hoge Raad in het Urgenda-arrest goed heeft verwoord dat de rechter niet op de stoel van de politiek moet zitten, maar dat aan de andere kant de politiek ook geen rechtsvrije arena is. Als de wetgever afwacht, en de rechter wordt geacht te spreken, dan wordt er getoetst aan het recht. Dat is in de Urgenda-zaak ook gebeurd. De vraag hoe het beleid eruit moet zien dat wél aan het recht voldoet, wordt aan de politiek gelaten. Dat is de wisselwerking tussen de verschillende staatsmachten.”
Rechters ontslaan
De procureur-generaal kan rechters voordragen voor ontslag, maar dat gebeurt zelden. Ziekte kan een grond zijn, of een onherroepelijke veroordeling wegens een misdrijf. “Een zelfstandige grond voor ontslag is ook dat rechter-plaatsvervangers twee jaar niet zijn opgeroepen”, legt Bleichrodt uit. “Daar zijn we wel terughoudend mee, want het mag niet zo zijn dat rechters-plaatsvervangers vanwege de inhoud van hun beslissingen niet meer worden opgeroepen door het gerechtsbestuur. Daardoor kan de onafhankelijkheid van de rechter in het gedrang komen.”
Sinds het begin van zijn ambtsperiode heeft Bleichrodt drie gevallen voorgelegd aan de Hoge Raad: een rechter-plaatsvervanger die onbereikbaar bleek, een rechter-plaatsvervanger die als notaris tuchtrechtelijk was veroordeeld en recent een rechter in opleiding die de opleiding niet met goed gevolg heeft afgerond en het ontslagrekest niet heeft getekend. In alle gevallen oordeelde de Hoge Raad dat dit voldoende zwaarwegende redenen waren voor ontslag.
Naast het tuchtrecht bestaat er klachtrecht: burgers kunnen bij de procureur-generaal klagen over rechters. “Het aantal klachten over rechters neemt toe”, constateert Bleichrodt. “Vorig jaar waren het er 108, het jaar daarvoor 106, en daarvoor 59. Die toename sluit aan bij waar we het eerder over hadden, namelijk dat meningsverschillen, en misschien ook onvrede over rechterlijke beslissingen, vaker leiden tot formele klachten. Een groot deel van de klachten gaat over de rechterlijke beslissingen zelf. De beoordeling daarvan ligt niet binnen mijn bereik. Andere klachten gaan over bejegening. Daarover kan worden geklaagd bij het gerechtsbestuur, en daarna komen mensen bij mij met de vraag of ik gronden zie om de zaak voor te leggen aan de Hoge Raad. Dat is dit jaar nog niet het geval geweest.”
De uitingsvrijheid van rechters staat ter discussie. Uw voorganger Jos Silvis heeft een gesprek gehad met bestuursrechter Nathalie van Waterschoot, die kritiek uitte op de toepassing van jeugd- en familierecht. Silvis berispte eerder advocaat-generaal Spronken die in een column in het Nederlands Juristenblad een arrest van het gerechtshof Den Haag over IS-kinderen bekritiseerde. Een raadsheer van de Hoge Raad, die zich op LinkedIn had uitgelaten over een nog lopende zaak, kreeg een uitbrander van toenmalig president van de Hoge Raad Maarten Feteris. Hoe ver reikt de uitingsvrijheid van rechters?“
Rechters hebben ook vrijheid van meningsuiting, maar uit het ambt vloeien wel beperkingen voort. Dat geldt bijvoorbeeld als een zaak nog op jouw bord kan komen, maar ook als rechters de controverse opzoeken en commentaar geven op uitspraken van collega-rechters. Rechters mogen geen afbreuk doen aan het externe gezag van de rechtspraak. Het is niet verstandig om als rechter onderdeel te worden van een maatschappelijke controverse over rechterlijke uitspraken. Aan de andere kant: als de rechtsstaat wezenlijk in gevaar is, wordt wel verwacht dat de rechter zich uitspreekt. Dat is een spannende discussie, omdat volgens de ene rechter dat punt eerder is bereikt dan volgens de andere.”
Veel energie van het parket zit in het nemen van conclusies. Waarom heeft de Hoge Raad eigenlijk advies nodig?
“Het verhaal gaat dat mijn verre voorganger Langemeijer aan zijn moeder vertelde dat hij advocaat-generaal werd. Waarop zijn moeder reageerde: ‘Dat lijkt me een volstrekt overbodige functie. Want als ergens geen advies nodig is, is het wel bij de Hoge Raad.’ En toch staat de rol van de conclusie niet ter discussie. Sterker nog, je ziet dat nu ook in het bestuursrecht de mogelijkheid bestaat om conclusie te nemen. De wetgever zegt dat de conclusie bijdraagt aan de kwaliteit van rechtspraak, de rechtsontwikkeling en de rechtseenheid.”
Bleichrodt trekt de vergelijking met de voetbalwereld. “Een goede spits heeft ook een goede voorzet nodig om te scoren. We proberen de Hoge Raad te voeden, perspectieven te bieden en daarmee mensen meer inzicht te geven in zijn uitspraken. Die zijn nogal eens vrij kort. Juist door de wisselwerking met de conclusie kun je meer inzicht geven in waar de zaak om gaat en welke perspectieven gekozen kunnen worden.”
Hoe houdt u de Hoge Raad bij de tijd?
“Soms proberen we de Hoge Raad een stap te laten zetten als we merken dat de koers van de Hoge Raad tot onbegrip leidt in de samenleving. De Hoge Raad heeft een tijdlang de afgedwongen tongzoen beoordeeld als verkrachting. Dat was een grote stap om uit te leggen. Vanuit het parket zijn er voorstellen gekomen om een stap terug te zetten. Aanvankelijk werd die lijn niet gevolgd door de Hoge Raad, maar uiteindelijk wel. Het is soms een kwestie van de geesten rijp maken. De Hoge Raad gaf eerst een volgens advocaat-generaal Spronken te beperkte uitleg aan het Europees ondervragingsrecht (het horen van getuigen). De Hoge Raad ging daar aanvankelijk niet in mee, maar na het Keskinarrest van het Europese Hof wel. Het arrest over Box 3 is ook een voorbeeld van een zaak waarin het parket de stap sneller zette dan de Hoge Raad.“
